Žikica Jovanović Španac i kako je nastao ustanak 1941-e u Beloj Crkvi

Crni dan u Beloj Crkvi – Metak koji luta već sedam decenija – 7. Juli 1941 – 2013

 

Pre 72 godinu jedan pucanj, ispaljen u mestu pitomog imena Bela Crkva, podelio je srpski narod daleko više nego što se mislilo u tom trenutku i daleko više nego što i danas možemo da pomislimo. Ideološki razdor koji je događaj koji se zbio 7. jula 1941. godine načinio i danas predstavlja nezaceljenu ranu srpskog naroda. Nju nisu uspele da zaleče ni odluke Narodne skupštine ni sudske presude. Danas je sve na naučnicima i narodu.

Revolucionarni govor

Bio je ponedeljak, vreo julski dan, Ivanjdan, tog 7. jula 1941. godine, u Beloj Crkvi kod Krupnja. Trebalo je da se održi vašar, kao i decenijama ranije. Međutim, zbog ratnog stanja, posle liturgije u crkvi, predsednik opštine Sredoje Sređa Knežević i seoski starešina Nikola Lazarević saopštili su meštanima da vašara neće biti. Narod se ubrzo razišao, ali je oko „Kafane Nedeljkovića“ ipak ostalo stotinak meštana iz Bele Crkve i okolnih sela. Oko pet sati popodne, ispred kafane se pojavila grupa od petnaestak partizana. Bili su to pripadnici novoformirane Rađevačke partizanske čete pod komandom doktora Miloša Pantića, političkog komesara Živorada Žikice Jovanovića Španca i partijskog sekretara Čedomira Čede Milosavljevića. Partizani su bili naoružani raznim oružjem, puškama, pištoljima, automatima i jednim puškomitraljezom.

Narodu okupljenom oko „Bosine kafane“, kako su ovu kafanu još zvali, po tadašnjoj vlasnici Bosi Nedeljković, obratio se prvo tamošnji opančar, komunista Bogoljub Rakić. Predstavio je politkomesara Žikicu Španca i dao mu reč. Žikica Jovanović Španac je podsetio prisutne da je u Jugoslaviji još 1921. godine osnovana Komunistička partija čiji su rad vlasti „sprečile oružjem“. Žikica Jovanović Španac je u svom govoru veličao Boljševičku revoluciju, Staljina i Sovjetski savez. Govorio je o tome kako „Rusi napreduju u ratu i kako im se mora pomoći“ i pozvao je narod na „ustanak protiv okupatora i domaćih kapitalista“. Vatreno je pričao o prethodnim akcijama partizana protiv okupatora u njihovom kraju, o paljenju nemačkih cisterni u Lajkovcu i vojnog magacina u Kragujevcu. Najavio je da partizani nameravaju da napadnu Krupanj i pozvao okupljeni narod da se priključi komunističkom ustanku i partizanima. Apelovao je na narod i da odbija poslušnost Nemcima i domaćim, (kako su ih komunisti zvali) „kvislinškim vlastima“, kao i gazdama. Pozvao je i na sabotiranje rada u obližnjem rudniku lignita i neplaćanje poreza.

Prema nekim kasnijim svedočenjima, posle Žikice govorili su još i partizanski borac, učitelj Čeda Milosavljević i student, aktivista Komunističke partije Jugoslavije, Vladan Bojanić. Posle govora partizani su napustili Belu Crkvu, a narod je polako počeo da se razilazi.

Patrola

U međuvremenu, predsednik opštine Knežević, pozvao je žandarmerijsku patrolu da dođe u Belu Crkvu. Prema nekim izvorima telefonirao je komandi Žandarmerije u Krupnju, koja je poslala patrolu iz susedne Zavlake. Drugi izvori tvrde da je Knežević zvao direktno Žandarmerijsku stanicu u Zavlaci. Ubrzo su se ispred „Bosine kafane“ pojavila dvojica žandarma na biciklima – narednik Bogdan Lončar i kaplar Milenko Braković.

Žandarmi su odmah pozvali preostale meštane da se raziđu, kako ne bi dalje „izazivali“ okupatora. Vesti o skupu mogle su brzo stići do Krupnja, u kome se nalazila najbliža nemačka vojna jedinica. Potom su Lončar i Braković sa Kneževićem razgovarali o događaju koji se prethodno zbio ispred kafane.

Čim je patrola pristigla u Belu Crkvu, Vladan Bojanić je neprimećen pobegao sa lica mesta i pohitao da sustigne partizane. Stigao ih je kod izvora Zebarovca, kod rečice Kolaruše. Ispričao im je kako su žandarmi navodno „grubo nasrnuli na goloruki narod“. Žikica Jovanović Španac je odlučio da se vrati u Belu Crkvu. Prema žandarmerijskom izveštaju od 21. jula 1941. on je sa sobom poveo i komandira čete Miloša Pantića. Svi drugi izvori i svedočenja govore o tome da je sa Žikicom pošao i borac pod imenom Cvetin Soldatović.

Dok su  žandarmi Lončar i Braković još razgovarali sa Kneževićem, pred kafanu su stigliŽikica Jovanović Španac i Soldatović. Partizani i žandarmi pozvali su jedni druge da polože oružje. Prema tadašnjem pravilu službe, posle nekoliko poziva, Lončar je iz puške opalio hitac u vazduh, preko glava Španca i Soldatovića, kao upozorenje. Potom je Žikica Jovanović Španac nanišanio iz pištolja i zapucao u pravcu Lončara. Pogodio ga je u fišeklije na opasaču. Municija u njima je eksplodirala i teško ranila Lončara u stomak. Soldatović je istovremeno iz puške, iz neposredne blizine pucao u Brakovića i na mestu ga ubio. Žikica Jovanović Španac, Soldatović i Bojanić na brzinu su pokupili oružje od žandarma i pobegli. Narednik Lončar se nekoliko sati mučio pre nego što je izdahnuo. Raznetog stomaka molio je prisutne da ga ubiju i da mu tako prekrate muke. Kako je bio ranjen u stomak, u početku su odbijali da mu daju vode, a morila ga je užasna žeđ. Videvši da  mu spasa nema, kafedžika Bosa dala mu je da se napije vode i narednik Lončar je ubrzo preminuo. Braković i Lončar su sahranjeni sutradan, na groblju u Zavlaci. Na poslednje putovanje ispratio ih je čitav kraj.

Bogdanova supruga Bosiljka – Bosa ovako je opisala trenutke kada je saznala za Bogdanovu pogibiju: „Predveče, vraćam se iz bašte i vidim da pred žandarmerijskom stanicom nema stražara. U tom vidim učitelja Vladu da plače i kad me opazi pobeže. Uđem u stanicu, svi plaču. Meni pozli. Gde je Bogdan? U Krupnju, kažu, ranjen. Smirim se, ali u zoru dođe fijaker po mene. Moj Bogdan leži u lokvi krvi. Žikica Jovanović Španac ga pogodio u fišeklije, one eksplodirale i raznele stomak. Onesvestim se. Unesu me u kafanu, poliju vodom, ispričaju kako je bilo.”

Bogdan Lončar

Bogdan Lončar se rodio 1907. godine, od oca Koste i majke Milice, u selu Jošani, kod Udbine, u Lici. Završio je Vojnopodoficirsku školu 1935. godine, kao prvi u rangu. Oženio se svojom zemljakinjom Bosiljkom, ćerkom Rada Đukića iz SAD, koji se 1914. godine vratio u Otadžbinu da se bori kao dobrovoljac Srpske vojske u I svetskom ratu.

Uoči II svetskog rata Bogdan je bio na službi u Kancelariji prvog ađutanta Kralja Petra II Karađorđevića, u sastavu Dvorske žandarmerije. Početkom te 1941. godine Bogdanu i Bosiljki se rodio sin Zoran.

Posle sloma Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941. godine, Bogdan se sa suprugom i sinom naselio u Mačvanskom Pričinoviću kod Šapca. Kao žandarmerijski narednik postavljen je za komandira Žandarmerijske stanice u selu Zavlaka. Bogdan je bio voljen i poštovan od strane meštana Krupanjskog kraja.

Kada su Nemci odlučili da uhapse sveštenika Sretena Todorovića iz sela Cvetulje, Lončar mu je to na vreme dojavio i posavetovao ga da se skloni u Koviljaču, koja je bila pod kontrolom četnika. Tako mu je spasao život, na čemu mu je otac Sreten bio neizmerno zahvalan. Prvi pomen Lončaru i njegovom kolegi Brakoviću služio je upravo otac Sreten.

Ružni sni

Supruga Bogdana Lončara Bosiljka zapisala je u svoj dnevnik san koji je sanjala uoči njegove pogibije: „Igram i pevam u kolu, a soba puna sveća, guši me dim, jedva dišem. Ustanem, a suze same teku. Razmišljam o svojima, okupacija je, brinem se… Ujutro, čudan san mi priča i Bogdan. Kao, išao on putem, upao u neki bunar, pružao ruke da ga spasu, ali ga je zemlja zatrpala. Malo potom, dođe naređenje iz Komande u Krupnju da se ide u Belu Crkvu i vidi zašto se narod okupio.”

Milenko Braković

Milenko Braković se rodio 1902. godine u selu Donja Vrbava, kod Gornjeg Milanovca, od oca Koste i majke Jovanke. Imao je još dva brata i tri sestre, a i danas Brakovići čine brojnu porodicu u Donjoj Vrbavi. Milenko je rastao u siromašnoj, ali patrijahalnoj kući. Bio je cenjen i poštovan i u svojoj Vrbavi, a i u Zavlaci gde je, na početku II svetskog rata, službovao kao žandarmerijski kaplar. U Zavlaci je imao i verenicu i trebalo je da se oženi, ali je svadbu odložio zbog početka rata i okupacije.

Posle ubistva u Beloj Crkvi 7. jula 1941. godine, Milenko je sahranjen na groblju u Zavlaci, ali je, prema svedočenju Živomira Radosavljevića iz Gornjeg Milanovca, rodbina njegove posmrtne ostatke tajno prenela i sahranila u rodnoj Vrbavi. Tu su mu podigli i nadgrobni spomenik, ali su ga komunisti posle rata porušili. Rođaci su mu  obnovili spomenik 1970. godine.

Žikica Jovanović Španac

Živorad Žikica Jovanović Španac rodio se 1914. godine u Valjevu, od oca Milana, bogatog valjevskog kafedžije, i majke Olge, po majci Čehinje. U Valjevu je završio osnovnu školu i deo gimnazije. Iz gimnazije je izbačen na dve godine, zbog „širenja marksističkih i revolucionarnih ideja”. Školovanje je Žikica Jovanović Španac završio u Beogradu, gde je kasnije studirao jugoslovensku književnost, češki i ruski jezik na Filozofskom fakultetu.

Čitavog života Žikica Jovanović Španac bio je bolešljiv, ali veoma eksplozivne naravi i samovoljan. Kao student bio je aktivan u revolucionarnom radu, pa je zato 1935. godine primljen u Komunističku partiju Jugoslavije. Za vreme studija radio je kao novinar kriminalističke rubrike u listu Politika, ali je zbog komunističke delatnosti otpušten 1936. godine. Kasnije se uvek navodilo da se Žikica Jovanović Španac za vreme studiranja izdržavao od novinarskog rada. Međutim, on je poticao iz dobrostojeće porodice i preme svedočenju njegovog starijeg brata Dragoljuba, otac mu je za vreme studija u Beogradu slao „novac dovoljan za izdržavanje barem još dvojice drugova”.

U svojoj dvadesettrećoj godini Žikica Jovanović Španac odlazi u Španiju, da se u građanskom ratu bori na strani republikanaca. Roditeljima je rekao da ide na studije u Pariz. Kasnije se majci javio pismom i objasnio gde je i zašto otišao. Učešće u ovom ratu donelo mu je nadimak „Španac” ili „Španjolac”.

Posle propasti španske republike 1939. godine, Žikica Jovanović Španac je prešao u Francusku, gde je oko godinu dana proveo u logoru za političke zatvorenike u Giru. U septembru 1940. uspeo je da se vrati u Jugoslaviju. Policija ga ubrzo hapsi i neko vreme je pod istragom. Kasnije je pušten i nastavlja političku aktivnost. Učestvovao je u organizovanju naknadnog priključivanja KPJ demonstracijama 27. marta 1941. godine. Uoči Aprilskog rata 1941, prijavio se kao dobrovoljac u Jugoslovensku Kraljevsku Vojsku, ali je zbog prethodne antidržavne delatnosti odbijen.

Posle napada Nemačke na SSSR 22. juna 1941. Žikica Jovanović Španac učestvuje u formiranju Rađevačke (Raćevske) partizanske čete, koja je kasnije ušla u sastav Valjevskog partizanskog odreda. Bio je i njen prvi politički komesar.

Prema zvaničnoj, službenoj verziji, Žikica Jovanović Španac je poginuo u sukobu sa četnicima 12. marta 1942, u svojoj dvadesetsedmoj godini. Nije poznato gde je sahranjen. Za Narodnog heroja Jugoslavije proglašen je, na predlog Josipa Broza Tita, 6. jula 1945.

Svedočanstva

Jedini sačuvani domaći izveštaj o događaju u Beloj Crkvi od 7.7.1941. je Izveštaj ispostave Drinske banovine u Užicu, dostavljen Odeljenju javne bezbednosti ministarstva unutrašnjih dela Saveta komesara u Beogradu, od 21. jula 1941. godine. Ovaj izveštaj sačinjen je na osnovu svedočenja predsednika opštine, Sređe Kneževića i drugih očevidaca i čini se najobjektivnijim. Sličan izveštaj je objavio i beogradski list Obnova u septembru ili oktobru 1941, ali Dragoljub Jovanović, brat Žikice Španca, potvrdio je da je ovaj izveštaj najtačniji.

Sačuvana su i dva nemačka vojna izveštaja, u kojima ima nekih preterivanja naročito u pogledu tvrdnji da je ubistvo dvojice srpskih žandarma „čitavo stanovništvo primilo sa simpatijama”.

Svedočenje Vladana Bojanića, zvanično je uzeto kao izjava 1959. godine, za hroniku Narodnooslobodilačkog pokreta u Krupnju. Bojanićeva izmišljena priča o „grubom nasrtaju žandara na narod“ okupljen ispred Bosine kafane, kao i priča o tome da su „žandarmi prvi pucali na partizane, ali su promašili“ postala je temelj komunističke verzije ovog istorijskog događaja.

„Dan ustanka”

Ubistvo dvojice srpskih žandarma u Beloj Crkvi odabrano je od strane jugoslovenskih komunista i posleratne vlasti za Dan ustanka naroda Srbije. Dani ustanka u drugim republikama bivše SFRJ obeležavali su datume sukoba partizana, pa i četnika (mada se oni nikada nisu pominjali) sa italijanskim, nemačkim ili bugarskim okupatorima ili ustašama i domobranima. Samo u Srbiji je za Dan ustanka uzet datum kada su ubijena dva policajca i kada je Srbin pucao na Srbina. To se poklapalo sa idejom KPJ (potonjeg SKJ) da je 7. juli 1941. ne samo dan početka ustanka protiv okupatora, već ujedno i dan početka komunističke revolucije – ustank protiv predratnog režima i društvenog uređenja. Žandarmi iz Bele Crkve bili su za njih simbol tog režima i uređenja i simbol monarhije.

Prva proslava 7. jula kao Dana ustanka naroda Srbije održana je već prve posleratne godine, 1945. Dan borca, 4. juli, svejugoslovenski praznik obeležavao je dan kada je, na sednici Politbiroa CK KPJ u Beogradu, doneta odluka o podizanju oružanog ustanka protiv okupatora. Taj datum počeo je da se slavi tek 1956. godine.

Tako je govorio Broz

U svom govoru, na prvoj proslavi Dana ustanka naroda Srbije, u Beloj Crkvi, 7. jula 1945, Josip Broz Tito se ovim rečima obratio okupljenima: Sedmi juli je značajan i veliki datum u historiji naših naroda… Jedno od najznačajnijih obilježja 7. jula je u tome što je baš u Srbiji, gdje su slobodarske tradicije uvijek bile na visini, toga dana pukla prva puška i što je narod dao dokaze da je spreman dati nebrojene žrtve ne samo za svoju slobodu, nego i za slobodu svih naroda Jugoslavije… koji su vrlo brzo pošli stopama srpskog naroda. Ustanak koji je počeo ovdje mi smo pripremili ranije, a izvođenje smo predali u ruke sinovima Rađevine. I oni su, kao i sinovi Kosmaja, Valjeva, Timoka, Toplice, pretvorili u delo naš plan i stoprocentno ga izvršili.

Naravno da je bilo mnogo ranijih ili mnogo značajnijih datuma vezanih za otpor srpskog naroda okupatoru. Oficiri Jugoslovenske Kraljevske Vojske, predvođeni pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem osnovali su 13. maja 1941. godine, na Ravnoj gori Jugoslovensku vojsku u Otadžbini i proglasili početak otpora okupatoru, 40 dana pre napada Trećeg rajha na Sovjetski savez i 52 dana pre nego što je odluku o podizanju ustanka donela KPJ. Prva četa Posavskog partizanskog odreda izvršila je 14. avgusta napad na jedan nemački automobil i ubila nemačkog komandanta Šapca i četiri nemačka vojnika. Zbog toga je nemačka kaznena ekspedicija spalila selo Skelu, kod Obrenovca, streljala 50 političkih zatvorenika, koje su doveli iz beogradskog zatvora i još 15 seljaka iz Skele. Jedinice Jugoslovenske Vojske u Otadžbini pod komandom potpukovnika Veselina Misite pobedile su nemačke trupe u Bici za Loznicu, 31. avgusta 1941, a Loznica je postala prvi oslobođeni grad u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji i Evropi. Međutim, 7. juli je najbolje odražavao političke i ideološke stavove komunista.

„Bosina kafana” pretvorena je kasnije u muzej u kojoj je i danas postavka „7. juli 1941. godine”. Na desetogodišnjicu događaja u Beloj Crkvi ispred kafane su postavljene biste Žikice Jovanovića Španca, Miloša Pantića i Čedomira Čede Milosavljevića, rad vajara Stevana Bodnarova.

Žikica i Broz

Dragoljub Jovanović, brat Žikice Jovanovića Španca, ovako je 1990. opisivao svoj poslednji susret sa bratom 1941. godine: „Onda upitah Žikicu: Hoćete li se vi tući?“

„Ne znam. Moraćemo se tući makar za svoje glave, koje su i sada van zakona. A ti, kako ti Bog da! Čovek se može biti na svakom mestu“ – reče Žikica i poljubismo se poslednji put. Naravno da on nije znao ni za kakve direktive i pripreme za ustanak, kao ni za Josipa Broza. To je bio kraj aprila 1941.

Bosiljkin „pakao na zemlji”

Bosiljka Lončar se posle II svetskog rata preudala. Živela je u Šapcu, u Masarikovoj ulici br. 114, pod prezimenom svog drugog muža – Ivanović. To prezime je poneo i njen i Bogdanov sin Zoran, da ne bi, još kao dete, patio zbog odnosa komunističkih vlasti prema njegovom ocu. Do kraja života Bosa je s velikom ljubavlju čuvala i sakrivala Bogdanovu sablju, tabakeru koju je dobio kao prvi u rangu u Vojnopodoficirskoj školi, njegove fotografije, knjige. Svoj težak život doživljavala je, prema sopstvenim rečima, kao „iskustvo pakla na zemlji”.

Sin Zoran postao je poznati fudbaler. Igrao je u Železničaru iz Lajkovca. Poginuo je u saobraćajnoj nesreći 1970. godine. Te godine proslava Dana ustanka obuhvatala je i miting poezije pod naslovom „Putem metka i reči”.

Pet godina posle Zoranove pogibije (1975), njegovi saigrači iz kluba organizovali su memorijalni turnir pod njegovim imenom – „Zoran Ivanović”. Turnir se održavao šest godina, a pehar je dodeljivala lično Bosiljka. Onda se neko iz komunističkih vlasti dosetio čiji je Zoran sin i turnir je 1981. godine zabranjen. Četrdeset godina posle Bogdanove pogibije i meci i reči su još uvek „stizali na svoje mesto”.

Bosiljka je ostatak života provela na putu između kuće i šabačkog groblja na kome je Zoran sahranjen. Posle njegove pogibije do kraja života nije skinula crninu. Povremeno je odlazila u Zavlaku, gde je bio sahranjen Bogdan. Posle rata komunisti su uklonili krst i grob je bio neobeležen. Jednom prilikom, dok je palila sveće na tom mestu, od nekog meštanina čula je strašnu istinu: „To je prazno mesto. Žandarmi su bili na drugom kraju, grobove im niko nije smeo održavati, zarasli su u trnje, a onda prekopani. Za kosti im se ne zna”.

Dva pištolja

U posleratnim udžbenicima istorije obično piše da je „Prvi ustanički pucanj planuo iz puške Žikice Jovanovića Španca”. Međutim, prema svedočenjima mnogih savremenika, između ostalih i Žikicinog brata Dragoljuba, on nikada nije koristio pušku. Nosio je dva pištolja o pojasu, kao i većina komesara – španskih boraca. Prema nekim svedočenjima jedan od ta dva pištolja, upravo onaj iz koga je 7. jula ubio narednika Lončara, bio je Štajer-Han M-12, kalibra 9mm Štajer. Moguće je da je to bio isti pištolj koji je njegovom bratu Dragoljubu, inače oficiru JKV, uoči rata poklonio njihov otac Milan.

Smrt pod velom tajne

Žikica Jovanović Španac je, kako su nas pola veka učili udžbenici, poginuo 12. marta 1942. godine, kada je sa malobrojnim partizanima ostao u Srbiji, onda kada se gotovo čitava partizanska vojska već uveliko bila povukla u Bosnu. Poginuo je u borbi sa četnicima, kod sela Radanovci i sahranjen je na nepoznatoj lokaciji. Ti četnici najverovatnije nisu bili pripadnici JVuO, pod komandom đenerala Mihailovića, već tzv. Vladini (Legalni) četnici, pod komandom Koste Pećanca i pod kontrolom vlade đenerala Nedića, koji su bili lojalni Nemcima.

Đorđe Novaković, zastupnik komandanta Zlatiborsko-užičkog četničkog odreda u svojoj izjavi od 28. avgusta 1942, potvrđuje da je Žikica Jovanović Španac ubijen u borbi sa pripadnicima njegovog odreda 12. 03. 1941, oko 13 časova i da ga je puščanim metkom u borbi ubio četnik Mlađen Nešović. Ove je kasnije potvrdio i partizanski general Radivoje Jovanović Bradonja (1918-2000), koji je tvrdio da se u trenutku Špančeve pogibije nalazio pored njega.

Vladin list Novo vreme 24. ili 26. februara 1942. godine, dve nedelje pre zvaničnog datuma Špančeve smrti, objavio je vest da je „Žikica, zvani Španjolac, partizanski vođa, teško ranjen u borbi sa četnicima kod sela Radanovci, izvršio samoubistvo nožem”. I list Obnova, krajem februara ili početkom aprila objavio je vest da je „ubijen poznati komunistički bandit Žikica Jovanović Španac”.

Vladimir Dedijer je, krajem osamdesetih godina prošlog veka, jedno vreme zastupao teoriju da je Žikica Jovanović Španac izvršio „herojsko samoubistvo”, da ne bi pao u ruke četnika. Postojala je sumnja da su teško ranjenog Žikicu drugovi ostavili i da se on zaklao nožem, jer nije više imao municije. Dedijer je, zbog neproverenosti priče, kasnije odustao od ove teorije i to pitanje ostavio otvorenim.

Ljubomir Nedeljković, nekadašnji borac Suvoborskog partizanskog odreda, izjavio je 1989. godine da je prisustvovao pogibiji Žikice Jovanovića i da je on poginuo od partizanskog metka koji je ispalio neko od prisilno mobilisanih seljaka, ali ne namerno već iz „šenluka”. Nedeljković tvrdi da je o tome kasnije obavešten Radivoje Jovanović Bradonja, koji se u trenutku Špančeve pogibije nije nalazio na licu mesta.

Bradonja, koji je nadimak dobio od strane drugova partizana zato što se u početku rata borio na strani JVuO, bio je predratni kraljevski oficir, a za vreme rata je postao poznat kao „komunistički likvidator”. U sred sovjetskog vojnog štaba je 1944. godine lično pobio četničke oficire sa kojima su, malo pre toga, Rusi potpisali sporazum. Bradonja je sam priznao da je krajem 1941. godine dobio naredbu od Vrhovnog štaba NOV i POJ i druga Tita da likvidira Žikicu Jovanovića Šanca zbog neizvršavanja naređenja. Izjavio je i da naređenje nikada nije izvršio, jer ga je smatrao „kriminalnim”. Tito se, navodno, kasnije ohladio i povukao naređenje o likvidaciji, a Žikica Jovanović Španac je ubzo potom poginuo. Ipak, posle ove izjave, u delu javnosti ostala je sumnja da su Španca možda likvidirali komunisti u međusobnim razračunavanjima. I Špančev brat Dragoljub, posle rata oficir JNA i golootočki zatvorenik, izrazio je istu sumnju. On je verovao da je Žikicu ipak likvidirao lično Bradonja, po Titovom nalogu. Uzrok likvidacije je video u Špančevoj popularnosti u narodu Valjevskog kraja i činjenici da on nije mnogo poštovao naređenja i direktive KPJ i Tita, kao npr. onu o povlačenju u Bosnu u zimu 1941/42. godine.

Ni vlasti, ni okupatori, izgleda nisu bili sigurni u Špančevu pogibiju, sve do naredne 1943. godine. U februaru 1943. nemačka komanda naredila je policiji da uhapsi Žikicine roditelje „kao taoce za odbeglog komunističkog vođu Živorada Jovanovića” i da ih kasnije internira u logor na Banjici u Beogradu. Međutim, dve nedelje kasnije Špančevi roditelji su pušteni na slobodu, pošto su relevantni svedoci potvrdili da je Žikica Jovanović Španac „poginuo na Radanovačkom visu, marta 1942, u borbi sa četnicima i da je na istom mestu i sahranjen”. Ipak, do dan danas smrt Žikice Jovanovića Španca ostala je nerasvetljena epizoda istorije II svetskog rata na našim prostorima.

Pravo i pravda

Stana Munjić, novinarka Šabačkog Glasa Podrinja, upoznala se sa svojom komšinicom Bosiljkom, udovicom Bogdana Lončara 1991. godine. Munjićeva je godinama zapisivala Bosina sećanja na događaje u Beloj Crkvi 1941. godine i sakupljala svedočenja drugih ljudi o tome. Ta istraživanja Stana je 2000. godine pretočila u knjigu „Sin srpskog Ivanjdana”.

Još devedesetih godina prošlog veka izvršene su izmene u školskim udžbenicima, koje su u njih unele naučne poglede na događaje od 7. jula 1941. Međutim, ovaj datum se i dalje slavio kao Dan ustanka naroda Srbije, sve dok ga 11. jula 2001. godine Narodna skupština Republike Srbije nije ukinula kao državni praznik, zajedno sa Danom borca.

U porti crkve Svetog Đorđa, koja se nalazi prekoputa „Kafane Nedeljkovića” Bosiljka je 2000. godine podigla spomenik svom suprugu Bogdanu Lončaru, a pored njega je Udruženje za očuvanje srpske tradicije, dve godine kasnije podiglo spomenik Milenku Brakoviću. Ispred ovih spomenika postavljena je ploča sa natpisom: „Da se  više nuikada ne ponovi da Srbin ubije Srbina”. Svake godine u crkvi se služi parastos Lončaru i Brakoviću. Prekoputa, ispred kafane-muzeja, pored bisti Žikici i drugovima i danas stoji pre 60 godina postavljen natpis: „Ovde je Srbija rekla sloboda!”. Tu se i danas, svake godine, obeležava godišnjica 7. jula-Dana ustanka. Između ova dva mesta, u Beloj Crkvi, nekako simbolično, prolazi drum, kao neka vrsta granice koju je pre sedam decenija urezao jedan metak.

Bosiljka Lončar-Ivanović preminula je 7. marta 2008. godine. Iste godine novinarka Stana Munjić podnela je Okružnom sudu u Šapcu zahtev za rehabilitaciju Bogdana Lončara i Milenka Brakovića. Na osnovu svedočanstava sakupljenih u Staninoj knjizi, izjava svedoka i veštačenja saradnika Instituta za savremenu istoriju – istoričara Koste Nikolića i Srđana Cvetkovića, sud je 11. decembra rehabilitovao Lončara i Brakovića, kao „prve žrtve građanskog rata u Srbiji, žrtve progona i nasilja, kojima je povređeno pravo na život”. Sud je komunističku verziju događaja od 7. jula 1941. godine proglasio za „svojevrsnu manipulaciju istorijom”, a taj događaj i datum označio kao „početak građanskog rata u Srbiji 1941 – 1945. godine”.

Reč suda

Izvod iz presude Okružnog suda u Šapcu:

„Reh br.11/08 Okružni sud u Šapcu, u veću sastavljenom od sudija Gojka Lazareva kao predsednika veća, Saše Kneževića i Biljane Lazić Ivanović kao članova veća, uz učešće zapisničara Jelene Baćanović… dana 11. 12. 2008. godine, doneo je sledeće Rešenje: Usvaja se zahtev za rehabilitaciju: pok. Bogdana Lončara… i pok. Milenka Brakovića, pa se: utvrđuje da su Bogdan Lončar i Milenko Braković lišeni života dana 07. 07. 1941. godine u Beloj Crkvi Opština Krupanj, bez odluke suda i bez sprovedenog postupka, iz ideološko političkih razloga, kao žrtve progona i nasilja od strane pripadinka partizanskog pokreta, čime je povređeno njehovo pravo na život. Obrazloženje:… Pravo na život svake osobe zaštićeno je zakonom… a u konkretnom slučaju Bogdan Lončar i Milenko Braković su lišeni života… pre svega radi zastrašivanja drugih koji bi se evnetualno suprostavljali pripadnicima partizanskog pokreta koji su sprovodili ideologiju Komunističke partije Jugoslavije. Cilj komunističke partije Jugoslavije nije bio samo oslobođenje zemlje već revolucionarno preuzimanje vlasti i u tu svrhu lišeni su života i Bogdan Lončar i Milenko Braković. Taj momenat može se simbolično smatrati i početkom građanskog rata u Srbiji a njihova rehabilitacija početkom nacionalnog pomirenja. Pouka: protiv ovog rešenja žalba nije dozvoljena.

Predsednik  Veća-Sudija Gojko Lazarev”.

Nikola Giljen i Jelena Mandić