Ljiljan ili beli krin – Bogorodičin cvet kao heraldički simbol država, dinastija i vladara

Nikola Giljen i Jelena Mandić

 

LJILJAN ‐ LIVADSKI CVET BOGOVA I VLADARA

Sa livada do bogova i vladara

.

Ljiljan ili beli krin (Lilium candidum) je višegodišnja zeljasta, lukovičasta biljka, visine 90‐170 cm, iz familije Liliaceae. Vodi poreklo iz jugozapadne Azije, odakle se proširila na šire područije Mediterana. Cenjen je kao dekorativna vrsta, dok se lukovica, listovi i cvetovi koriste u farmakologiji.

Krin se gaji po čitavom područiju Balkana. U oblasti Makedonije raste i samoniklo, a u pojedinim oblastima se gaje i neke endemske sorte ljiljana: Bosanski ljiljan (Lilium bosniacum), Albanski ljiljan (Lilium albanicum) i Janin ljiljan (Lilium jankae).

Za ovu biljku se u srpskom jeziku ravnopravno koristi i latinizam ljiljan (od lat. Lilium) i grcizam krin (od grč. κρίνος). Ime ovog cveta ušlo je i u narodnu poeziju, pa se tako krin pominje i u čuvenoj srpskoj narodnoj pesmi iz Prvog svetskog rata „Tamo daleko“: „Tamo daleko, gde cveta beli krin, tamo su živote dali zajedno otac i sin.“

U različitim civilizacijama, od Istoka do zapada, krin se smatra simvolom dobra, pre svega zbog svoje bele boje. Belo u mnogim svetskim kulturama simvoliše svetlost, svetost, plodnost i čistotu i smatra se simvolom levog ‐ ženskog principa. Belo kao simvol dobra i bojom i etički suprotstavljeno je crnom, kao simvolu zla.

Tema ljiljana u heraldici, spada u možda najkontraverznije i sa najviše nedoumica.

Likovna stilizacija ljiljana često se vezuje za Istok. Međutim, stilizovani cvetovi, kao pojedinačni ukrasi ili u sastavu istočnjačke ornamentike, nisu uvek ljiljani, već češće drugi cvetovi ‐ najčešće iris, potom hrizantema, karanfil i dr.

Heraldičkoj stilizaciji krina autori najčešće daju arapsku provinijenciju. Međutim, mnogi izvori ne idu u prilog ovoj teoriji. Najstariji primeri stilizacije krina iz saracensko‐mamelučke tradicije potiču tek iz XII veka, što bi značilo da, u najmanju ruku, nisu stariji od Evropskih. Arapski naziv za heraldički stilizovani krin ‐ faransisija, bez sumnje je vezan za francusko ili firentisko poreklo koje je arapima bilo prva asocijacija na heraldički krin.

Metafore vezane za krin javljaju se na više mesta u Starom i Novom zavetu. U Pesmi nad pesmama koja se pogrešno pripisuje Kralju Solomonu, ljiljan je simvol lepote, posebnosti i izabranosti: „Ja sam ruža Saronska, ljiljan u dolu. Što je ljiljan među trnjem, to je draga moja među devojkama. „U knjizi proroka Osije, Bog poručuje izabranom narodu: „Biću kao rosa Izrailju, procvetaće kao ljiljan“. Sam Gospod Isus Hristos, u Besedi na gori ističe lepotu skromnosti i prirodnosti sledećim poređenjem sa ljiljanom: „I za odelo što brinete? Pogledajte na krinove u polju kako rastu; ne trude se, niti predu. Ali ja vam kažem da se ni Solomon u svoj slavi svojoj ne odenu kao jedan od njih.“

Na Bibliji utemeljena i potom kroz istoriju Crkve nadgrađivana hrišćanska simvolika isticala je ljiljan kao simvol ljubavi, čistote i nevinosti ‐ ukazujući direktno na Bogorodicu i njenu neporočnost, kao i „izabranost“ ‐ Marije među ženama, Izrailja među narodima. U hrišćanskoj ikonografiji ljiljan je prihvaćen kao atribut Svetog Arhangela Gavrila ‐ Blagovesnika koji presvetoj javlja Radosnu vest (Lk 1.26‐38) i predstavlja se sa ljiljanom u ruci.

Ocila i iris (Perunika, Iris germanica) smatrani su simvolima vrhovnog boga Peruna, Zevsovog pandama. Simvolički, heraldički krin često je poistovećivan sa irisom. Ovaj simvol mnogih vrhovnih božanstava, neki autori vide kao spoj dva ocila, dva ocila i krsta,

U zoroastrijskoj religiji (mazdaizmu) božanstvo Haurvat (Haurvatat), otelotvorenje zdravlja, celovitosti, savršenstva i pravednosti, imao je kao simvol ljiljanov cvet.

Stilizovani cvet se u heraldici javlja veoma rano. Na njega nailazimo već 1080. godine na skiptru Kontrakralja Rudolfa Švapskog, predstavljenog na njegovoj nadgrobnoj ploči u katedrali u Merzeburgu.

„U Francuskoj istorijskoj i kulturnoj tradiciji oko motiva krina stvara se posebna mitologija, koja od XIII veka dobija svoju čvrstu formu u jednoj verziji pripovesti o krštenju Kralja Klavisa“. Izgleda da je formiranje krina kao heraldičkog motiva francuskih vladara i francuske države otpočelo vezano za poštovanje kulta Bogorodice, patrona Francuske kraljevine, u vreme Kraljeva Luja VI Debelog i Luja VII Mladog (1108‐1180), i da je krin, kao takav, konačno uspostavljen u vreme Kralja Filipa II Avgusta (1180‐1223). Najstariji primer štita posutog ljiljanima nalazimo 1209. godine na pečatu tadašnjeg Dofena (Prestolonaslednika ‐ Dauphin de France) Luja ‐ potonjeg Kralja Luja VIII Lava (1223‐1226). Oficijelna apologija iz vremena Luja IX Svetog (1226‐1270) počela je da vezuje motiv krina za prvog krštenog francuskog Kralja Klodovika (496. godine). Grb iz XIII veka ‐ plavi štit posut zlatnim ljiljanima (Azure, a semise of fleurs‐de‐lis or), na prelazu iz XIV u XV vek redukcijom je evoluirao u tri zlatna ljiljana na plavom štitu (Azure, three fleurs‐de‐lis or) u vreme Šarla VI Voljenog, potom nazvanog Ludi (1380‐1422). Grbove sa ljiljanima koristiće sve francuske dinastije: Kapeti, valoa, Valoa‐Orlean, Anžujci, Berboni, a ljiljan će postati sastavni deo mnogih grbova francuskih gradova i provincija. Tek posle Francuske revolucije 1789‐1799 francuska državna heraldika se drastično udaljava od motiva krina. Napoleon koristi jednoglavog orla, a Francuska Republika i danas koristi revolucionarni grb sa motivima fašine iz 1912. godine, koji ne sadrži motiv krina, i sekire, ili inicijale „R.F.“ (akronim od République Française).

U Vizantiji se motiv krina javlja između 1222. i 1254. godine, na novcu Jovana III Duke Vataca. Prema ikonografskim i numizmatičkim izvorima, motiv ljiljana se vezivao za kult Svetog Trifuna. Krin u Vizantiji ipak nikada nije bio simvol u rangu tetravasiliona ili dvoglavog orla.

Procvetali krin je u XIII veku postao heraldički simvol Firence (nem. Florentiner lilie) ‐ crven na srebrnom (belom) polju. Odatle se proširio i postao motiv u mnogim lokalnim italijanskim grbovima.

Od vremena Karla Roberta Anžujskog, mađarskog Kralja iz francuske dinastije Anžu (1309.godine), heraldički krin ulazi i u ugarsku heraldiku.

.

Ljiljan ‐ Bogorodičin cvet

.

Ljiljan motiv čija upotreba seže daleko izvan dometa heraldike, motiv koji je istorijski i geografski sveprisutan, posebno vezan za hrišćanski kult Bogorodice, tesno povezan sa heraldikom jedne države ‐ Francuske, kao privilegovani amblem francuskih Kraljeva.

Istovetni razlozi povezani su i sa kontraverzama i nedoumicama vezanim za ljiljan u srpskoj heraldici.

Ako izuzmemo upotrebu heraldičkog krina kao grba dinastije Kotromanić, eo ipso srednjevekovne Bosne, on se u ostalim srpskim zemljama, sve do XV veka retko pojavljuje i ima pretežno oblik citata vladarskih regalija ‐ ljiljanove krune i skiptara sa ljiljanom na vrhu. Kao takvog ga srećemo i u sfragistici, na tzv. prestonim pečatimaKraljeva Vladislava I, Uroša, Milutina i Cara Dušana.

Ljiljan se u Srbiji, kao deo vladarskih regalija, javlja i na novcu, od vremena Kralja Dragutina (1276‐1282, tj.1316). Na taj način ljiljan će se javljati i na novcima Kraljeva Vladislava II, Milutina, Stefana Dečanskog, Kralja i Cara Dušana, Kralja i Cara Uroša, Kralja Vukašina, nekih lokalnih gospodara poput Sevasta Stevana i Stefana Musića, Konstantina Balšića, i konačno na novcima Despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića.

Na pojedinim kovanjima Kralja Milutina i Kraljica ima ljiljanovu krunu i drži ljiljanov cvet u ruci. Na Dušanovom novcu iz perioda Carstva (1346‐1355) Car je prikazivan sa zatvorenom krunom ‐ kamelaukionom Carica prikazana pored Njega, na glavi nosi ljiljanovu krunu.

Na odeždi srpskih vladara prikazanim na freskama ljiljan se takođe retko javlja. Srećemo ga na odori na portretu Kraljice Ane Komnine Duke ‐ žene Kralja Radoslava, u Bogorodičnoj crkvi u studenici, oko 1235 godine. Na svojoj odori ga imaju i sinovi kraljeva Dragutina i Milutina ‐ Vladislav II i Konstantin, na fresci Loza Nemanjića u gračanici. Sredinom XIV veka ljiljan se javlja i na odori jednog nepoznatog vlastelina na fresci iz crkve Svetog Nikole u Staničenju, kao i na portretu Cara Dušana u crkvi Svetog Dimitrija u Pećkoj Patrijaršiji.

Ljiljan kao pseudoheraldički motiv nalazi se i na nekoliko primeraka srednjevekovnih prstena ‐ pečatnjaka nepoznatih vlasnika (armigera), koji se danas čuvaju u zbirkama Narodnog muzeja i Istorijskog muzeja u Beogradu.

Krin će se pojaviti kao heraldički motiv tek na grbovima sa pečata Despota Stefana Lazarevića 1407. i Despota Đurđa Brankovića 1445. godine.

U Ilirskim grbovnicima, osim vezano za Kotromaniće, odnosno Tvrtkoviće, krin se javlja kao heraldički motiv ili parafernalija na grbovima Nemanjića, Careva Dušana i Uroša, Lazarevića i nekih drugih plemića. U literaturi XVII‐XVIII veka, koja se heraldički oslanjala na Ilirske grbovnike, ljiljan se sreće još ređe.

Prisustvo ljiljana u srpskoj praktičnoj heraldici istog perioda (XVII‐XVIII veka) ‐ u personalnoj i crkvenoj heraldici, izuzetno je retko. Na početku vaskrsa srpske državnosti 1804. godine, na kratko će vaskrsnuti i simvol Bogorodičinog cveta. Stilizovani krin nesimetričnog oblika izvire između štitova sa grbovima Srbije i Trivalije, na pečatu Praviteljstvujuščrg sovjeta serbskog iz 1804./05. godine. Međutim, na grbu Srbije, krin će se naći tek 1882. godine, zahvaljujući istraživanjima Stojana Novakovića. Nažalost, već 1919. godine krinovi su nestali sa grba nove države ‐ Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Ljiljan se vraća u srpsku državnu heraldiku tek 2004. godine, restauracijom grba kraljevine Srbije kao grba Republike Srbije. U teritorijalnoj heraldici TRepublike srbije krin će se pojaviti nešto ranije, još tokom devedesetih godina prošlog veka. Ipak, i u srpskoj teritorijalnoj heraldici krin je danas retko zastupljen. Nalazi se na grbovima mesta koja su na neki način vezana za Lazareviće, imenom ili tradicijom, kao npr. na grbu Lazarevca, ili grbu Despotovca, u koje je krin stigao iz ilirske heraldike. krin se nalazi i na grbovima onih mesta koja su vezana za kult Bogorodice ili Bogorodičnih praznika, kao što je npr. Šabac povezan sa praznikom Roždestva presvete Bogorodice ‐ Malom Gospojinom.

Nove srpske države formirane na teritoriji bivše SFRJ u toku ratova devedesetih godina prošlog veka, Republika Srpska Krajina i Republika Srpska, nekako su „bežale“ od motiva krina, preuzimajući iz srpske državne i nacionalne heraldike samo dvoglavog orla, krst i ocila. Republika srpska vraća se motivu krina danas važećem državnom amblemu i predlogu za novi državni grb. Nasuprot njima, islamski ekstremisti u Bosni i Hercegovini i Raškoj, prihvatili su grb Kotromanića i motiv ljiljana kao svoj zaštitni znak, dajući mu isključivo islamski predznak. Tako je danas motiv ljiljana uključen u simvoliku muslimana u BiH i Raškoj, često kombinovan sa islamskim simvolima, iako se radi o heraldičkom motivu Kotromanića, srednjevekovne srpske i hrišćanske dinastije u Bosni.

Sa druge strane, krin se relativno rano javlja u srpskim zemljama kao dekorativni element. Možda je najstariji primer te pojave prikaz ljiljana na nadgrobnim pločama u manastiru Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci, iz IX ili X veka. U Miroslavljevom jevanđelju iz 1180. godine pojavljuju se krinovi u rundelama kao ukrasi na knjižnim zastavicama, kameni stećak iz Lipenovića kod Krupnja, koji se danas nalazi u zbirci Etnografskog muzeja u beogradu, na sebi takođe ima stilizovani krin.

I kod Srba je motiv krina čvrsto vezan za Presvetu Bogorodicu. O tome svedoči i odomaćen srpski naziv za krin ili ljiljan ‐ Bogorodični ili Bogorodičin cvet. U manastiru Kurbinovo Bogorodica je prikazana na jednoj fresci u plaštu prekrivenom ljiljanima.

Možda bi se mogla i prihvatiti tvrdnja Stojana Novakovića da se od vremena Kraljice Jelene Anžujske (tj. od druge polovine XIII veka), zahvaljujući njenom zapadnjačkom poreklu, u Srbiji obraćalo više pažnje na heraldiku. Međutim, teorije o preuzimanju heraldičkog motiva krina u Srbiji preko same Jelene Anžujske, tj. zahvaljujući njenom braku sa Urošem I, danas su potpuno opovrgnute. Dekorativni krinovi javljaju se u Srbiji već u IX veku, a kao insignije, sudeći prema sfragističkim izvorima, između 1234. i 1243. godine ‐ u svakom slučaju pre Jeleninog dolaska u Srbiju. Sa druge strane, savremena istoriografija danas ozbiljno postavlja porekla Jelene Anžujske. Moguće je da je Jelena poticala od roda Kurtne, tj. Prvog doma Anžujaca, koji, za razliku od Drugog doma, nisu koristili krin u porodičnoj heraldici. Prema nekim indicijama, francuski uticaj na prihvatanje krina u srpskoj heraldici, ako ga je uopšte bilo, trebao bi da bude smešten u period mnogo pre Jelene Anžujske. Tronoški letopis jeromonaha Josifa, iz 1791. godine, donosi nam sledeću priču o tome kako je Francuski Kralj darovao Stefanu Nemanji dva od svojih krinova za srpski grb: »Ukrao si od krinova mojih dva, /no neka ti budu, tebi i potomstvu tvojem posle tebe, /znamenje kuće moje i tvoja dva sina /na pečatu prva dva od mojih krinova. /I tako je potom ustrojio i raširio /Nemanja Carstvo, beloga orla položivši na njega, /položivši k nogama njegovim /krinove kao znamenje dva sina.»

Taj francuski Kralj mogao bi biti neko od dvojice Nemanjinih savremenika ‐ Luj VII Mladi (1137‐1180) ili Filip II Avgust (1180‐1223), u čije se vreme krin upravo učvršćivao kao simvol Francuske i njenih Kraljeva. Ipak, ova tvrdnja s kraja XVIII veka, više liči na jednu aposteriornu apologiju prisustva krinova uz motiv dvoglavog orla na grbu Nemanjića iz Ilirskih grbovnika ili Vitezovićeve i Žefarovićeve Stematografije.

Uticaj francuske heraldike mnogo je verovatniji u slučaju grba protovestijara (ministra finansija) Cara Dušana od 1323. do 1353. godine, Nikole Buće. Ovaj Kotoranin je jedno vreme bio Dušanov poklisar na francuskom dvoru, pa neki smatraju da njegov grb ‐ štit sa pojasom na kome se nalazi ljiljan, potiče iz tog vremena. Ovaj grb, sačuvan na kamenoj plastici u Kotorskom lapidarijumu, možda je pripadao i nekom drugom članu porodice Buća, npr. Trifunu, koji je neko vreme bio protovestijar Bosanskog Kralja Stefana Tvrtka I, pa je grb možda nastao pod uticajem Bosanske heraldike.Postoje, doduše i mišljenja da je motiv krina u Srbiju mogao stići i iz same Vizantije, preko Kotora, gde se posebno poštovao Sveti Trifun, čiji je kult u Romejskom Carstvu vezivan za motiv krina.

Prema nekim teorijama heraldički motivi krina u grbovima Kotromanića, Despota Stefana i despota Đurđa, odražavali su vazalski odnos ovih država prema Ugarskoj pod vlašćuAnžujaca, čiji se heraldički motiv krina tada nalazio i na grbu Ugarske.

Do tog vremena u ugarskoj heraldici anžujske krinove Karla Roberta i Ludovika (mađ. Lajoša) Velikog, već bila zamenila amblematika Luksemburškog doma.“ Međutim, ipak me treba smetnuti sa uma dve činjenice: 1. da su Bosanski Banovi i Kraljevi bili ugarski vazali još od sredine XIII veka, dakle u vreme Anžujske vladavine Ugarskom, a da je i Knez Lazar bio ugarski vazal upravo u vreme vladavine Ludovika Velikog (1342‐1382), i 2. da su Anžujci na neki način ostali navlasti u Ugarskoj i posle Ludovikove smrti 1382. godine, preko Ludovikove ćerke Marije, koja je samostalno vladala Ugarskom 1382.‐1395. godine, a potom postala supruga Kralja Sigismunda (mađ. Žigmunda) Luksemburškog (1395‐1437).

Bilo kako bilo, ta se „veza“ srpskog krina sa ugarskim na Zapadu često prihvatala, do te mere da je u nekim grbovnicima iz XV i prve polovine XVI veka, kao grb „Cara Srbije“ (Der Keysser von Serule / Kheysser von servie) prikazivan grb gotovo identičan ugarskom grbu iz vremena vladavine Anžujaca ‐ letve u desnoj i polje posuto krinovima u levoj polovini štita. Slične ili iste motive ‐ polje sa gredama i polje sa gredama u kombinaciji sa poljem posutim ljiljanima nalazimo još na grbovima i zastavama prikazanim na novcu Vuka Brankovića (1370‐1397).

Prema Dragomiru Acoviću, pojava heraldičkog krina u Srbiji najpre bi se mogla vezati za Zapadni izvor, odnosno za primanje Kraljevskog blagoslova Stefana prvovenčanog 1217. godine od strane rimskog pape Honorija III : „Valja razmotriti mogućnost da su regalije koje je Stefan Prvovenčani primio iz Rima, bez obzira da li je krunisanja latinskim regalijama bilo, pripadale tipu ljiljanovih regalija koje su na Zapadu u periodu od četiri stotine godina bile pre pravilo nego izuzetak“.

Stefan je nesumnjivo dobio Kraljevsku titulu od pape Honorija III. Sporno je da li mu je Kraljevska kruna (Corona Regni) dostavljena preko poslanika, a pogotovo je sporno da li je papski legat njome i krunisao Stefana (prim.aut.)

Njihova sfragistička i numizmatička prezentacija predstavljala je „deo vladarske ideologije i praksu pozivanja na legitimitet“, pogotovo kada je u pitanju bilo obraćanje tom istom Zapadu, preko pečata i novc sa latinskim signaturama.

Upotreba krina na srpskim srednjevekovnim vladarskim insignijama imala je svoju refleksiju i na Kraljevske regalije iz 1889. godine (Orden Kneza Lazara) i 1904. godine (Kraljevska kruna, porfira i orb ‐ šar, tj. sfera), izrađene prema nacrtima Mihaila Valtrovića.

Ovo prihvatanje motiva heraldičkog ljiljana sa Zapada, vezano za vladarske insignije u Srbiji, svakako je bilo isprepletano sa raznim drugim uticajima, mada ostaje otvoreno pitanje kojim sve i u kojoj meri. Vizantijskim uticajima, a svakako i sa poštovanjem kulta Presvete Bogorodice, možda u sprezi sa Svetogorskim duhovnim i kulturnim uticajima u Srbiji, a sve kao deo opšteg širenja motiva krina na Evropskim prostorima.

.

Ljiljan ‐ grb Hrišćanske Bosne

.

Heraldika se u Bosni prihvatala i razvijala daleko brže nego u Srbiji, pre svega zbog jačeg Zapadnog uticaja. Ipak, prvi vladarski i državni grb Bosne javiće se tek početkom XIV veka. Još na pečatu Bana Mateje Ninoslava iz 1240. godine pronalazimo prikaz orla koji stoji na steni, ali najstariji sačuvani grb sa teritorije Bosne je grb sa pečata Bana Pavla Šubića (1299‐1312) ‐ štit sa prikazom krila i na štitu kaciga sa lambrekinom i čelenkom. Grbovi koje će od XIV veka koristiti Bosanski Banovi i Kraljevi, nisu uvek imali isti izgled, već su se često menjali, gotovo od vladara do vladara.

Ban Stefan II Kotromanić (1314‐1353) je na novcu koristio običan cimer ‐ kacigu sa daščicom i čelenkom, veoma slične onima na novcu Cara Dušana. Međutim, na njegovom konjaničkom tipu pečata, Kralj, prikazan kao konjanik, u ruci drži štit trouglastog (varjaškog) tipa sa heraldičkim motivom trake. Stefanov naslednik Tvrtko I Kotromanić (1353‐1391), Bosanski ban, a od 1377. i Srpski Kralj, koristio je u početku vladavine konjanički pečat istovetan Stefanovom. On će kasnije „doraditi“ ovaj grb, dodajući u polja nastala rasecanjem štita trakom, po tri stilizovana heraldička ljiljana. Takav grb, sa dodatkom kacige sa ljiljanovom krunom, lambrekinom i floralnom čelenkom, nalazimo na više različitih izvora iz Tvrtkovog doba: na srednjem pečatu Tvrtka I, na Tvrtkovim zlatnicima (sa dodatkom krina levo i desno od samog grba), kao i na ostacima Tvrtkovog plašta, pronađenog u Kraljevskoj grobnici u Arnautovićima.

Tvrtkov naslednik Stefan Dabiša (1391‐1398) koristio je srednji i veliki pečat koji su po izgledu i heraldičkim kompozicijama identični Tvrtkovim.

Kralj Stefan Ostoja, u vreme svoje prve vladavine 1398.‐1404. godine, koristio je jednostavan konjanički pečat bez heraldičkih oznaka. Tvrtko II se u vreme svoje prve vladavine, 1404.‐1409. godine, vratio grbu Stefana II Kotromanića Stefan Ostoja, u vreme druge vladavine (1409‐1418) počinje da koristi kao heraldički motiv ljiljanovu krunu, ali nije njome u potpunosti zamenio stare heraldičke motive. U vezi sa ovom promenom je i pojava kamenog grba u luneti na Kraljevskom dvorcu u jajcu. Stefan Ostojić (1418‐1421) prihvatio je Ostojine heraldičke promene i koristi pečat isovetan očevom. Tvrtko II, u vreme svoje druge vladavine (1421‐1443) prihvata uvođenje ljiljanove krune kao glavnog heraldičkog motiva, Na ovim pečatima nalazio se štit sa ljiljanovom krunom i inicijalom „T“ ispod nje.

Stefan Tomaš (1443‐1461) pretposlednji bosanski Kralj i poslednji srpski Despot, takođe je prihvatio uvođenje motiva ljiljanove krune, kombinujući ga sa inicijalima „T“ i „ST“, ali je i on ostao delimično veran starom motivu pruge sa ljiljanima iz vremena Tvrtka I.

Poslednji vladar srednjevekovne Bosne, Kralj Stefan Tomašević (1461‐1463), koristio je više različitih grbova. grb u svemu istovetan grbu sa zlatnika Tvrtka I. štitom sa motivom ljiljanove krune i inicijalom„T”, Krinova kruna javlja se kao motiv i na malom pečatu Kraljice Katarine Kosače‐Kotromanić (†1478), supruge pretposlednjeg i majke poslednjeg Bosanskog Kralja ‐ Stefana Tomaša i Stefana Tomaševića. Ovaj pečat katarina je koristila za vreme boravka u egzilu u Rimu, oko 1470. godine. I na Katarininoj nadgrobnoj ploči u Rimskoj crkvi Santa Maria in Aracoeli, iz 1590. godine, o kojoj je već bilo reči, nalaze se grbovi sa motivima iz bosanske heraldike. Na grbu koji predstavlja grb njenog muža i grb bosne, nalaze se motivi ljiljanove krune i konjanika.

.

Od ilirskih fikcija do „cveta islama“

.

Ipak, od XIV, a pogotovo od XV i XVI veka i dalje javljaju se u literaturi većinom fiktivni grbovi pripisivani Bosni.

U portolanu Angelina Dal` Orta iz 1330. i prvom prepisu putpoisa španskog franjevca iz 1330‐1340. godine „Libro del conosciemento…“, javlja se zastava Narente, Humske oblasti koja je imala prvi i četvrti kanton plav, a drugi i treći beo. da bi mogla biti „najstarija bosanska zastava.

U Hronici Kosničkog sabora Urliha Rihentala iz 1418. godine javlja se nekoliko grbova koji se pripisuju Bosni. krunisana muška figura sa mačem u ruci, a u drugom i trećem ešarpa, krunisani lisnatom krunomTo je grb „Hercega od Bosne u Turskoj“ (), mada se Bosna te 1418. godine nije nalazila pod Osmanskom vlašću. Taj grb čine dve ukrštene jednostrano okresane grane sa crnačkim glavama na vrhu. Poreklo ovih motiva gubi se daleko u fikcijama i pomešanim informacijama autora.

Oba ova grba prenosi u svom Grbovniku iz 1485. godine i Grinenberg. Sebastijan Minster u Kosmografiji 1544. godine prenosi samo grb sa ukrštenim granama, dok Virgil Solis u Grbovniku iz 1555. ponovo prikazuje oba grba – grb sa ukrštenim granama kao grb „Bosne u Turskoj“ () a grb sa kvadriranim štitom kao grb „Bosna“ .

Grb sa ukrštenim granama i crnačkim glavama vremenom je promenio oblik. Već u Minsterovoj Kosmografiji okresane grane postaju ravne i simetrične. One se kasnije pretvaraju u heraldički motiv „drvenih ključeva“ poznatih iz narodnog graditeljstva odnosno motiv sličan ukrštenim vrpcama i povezima sa krenelacijama na donjoj ivici. Crnačke glave docnije bivaju krunisane, a na sredini štita na mestu ukrštanja ključeva, u srcu štita, javlja se pretenzioni štit sa fiktivnim grbom Ilirije – položenim polumesecom okrenutim vrhovima na gore i šestokrakom zvezdom iznad. Takav grb Bosne javlja se u ilirskoj heraldici počev od Sutjeskog Rodoslovlja iz 1584. godine, pa kroz sve kasnije Ilirske grbovnike.

Tokom XIV i XV veka grb sa trakom i ljiljanima iz vremena Stefana Tvrtka I uspeo je da se sačuva u heraldici Bosne, čak i posle uvođenja ljiljanove krune kao glavnog heraldičkog motiva. Njegova popularnost opstaje i posle prestanka postojanja srednjevekovne Bosanske države, o čemu svedoči heraldika Ilirskih grbovnika. U Ilirskim grbovnicima on se javlja kao grb „Tvrtkovića“ – plavi štit sa belom trakom i po tri zlatna ljiljana u poljima. Usled pojave „umnožavanja“ broja grbova u ilirskoj heraldici, kao grb „Kotromanića“ javlja se crveni štit sa tri bele vrpce i plavim uspravljenim lavom preko njih. Čak i na ovom fiktivnom grbu Kotromanića, u pojedinim grbovnicima, poput Beogradskog II, iz Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu, lav u čelenci drži skiptar sa završetkom u obliku ljiljana. Takođe, mnogim grbovima Bosanskog plemstva (bez obzira da li se radi o većinom realnim ili potpuno izmišljenim grbovima) u Ilirskim grbovnicima u velikom broju slučajeva pridodati su motivi polumesecai zvezde (kao simvoli ilirske ideje), ili ljiljana (kao tradicionalnog simvola srednjovekovne Bosne).

Motiv krina nje bio mnogo popularan među srpskim plemićima na teritoriji Austrije i Ugarske i na njihovim grbovima ga retko nalazimo. S druge strane, krin se veoma često javlja na grbovima srpskih plemića sa teritorije Dubrovačke republike koji su poreklom iz Bosne i Hercegovine odakle su izbegli u drugoj polovini ili krajem XV veka. Tako brojni dubrovački plemići imaju motiv krina u grbu, kao npr. Getaldići ili Lukarevići. Neki od njih preuzimaju u grbovima i motiv belih vrpci na crvenom polju kao simvol Kosača i Svetosavske Hercegovine, poput Ranjina i Palmotića. U grbovima nekih plemića poput Đorđića i Kročeovih kombinuju se motivi Bosne i Hercegovine. Rod Pucića koji je grofovstvo dobio od ugarskih kraljeva posedovao je grb koji je gotovo istovetan grbu Kotromanića. Sastojao se između ostalog od plavog štita sa dva zlatna konca (kojaasociraju na ivice negdašnje pruge u grbu Kotromanića) i sa po tri zlatna ljiljana u poljima.

Popularnost Kotromanićkog grba sa trakomi ljiljanima doživela je svoju potvrdu i u savremenoj istoriji. Islamski fundamentalisti u Bosni početkom 90 – tih godina XX veka izabrali su upravo ovaj grb za simvol svog pokreta i potonji državni grb BiH. Nisu se odlučili ni za jednu od zapadnjačkih heraldičkih fikcija vezanih za Bosnu – ukrštene okresane grane ili ključeve, fiktivni grb Kotromanića sa lavom, ruku koja zamahuje mačem ili ilirski polumesec sa zvezdom. Poslednja dva grba bila bi podjednako odgovarajuća za povezivanje sa islamom ali, u neku ruku i kompromitujuća po njega.

. . .

Tekst je publikovan u reviji „Istorija“ i predstavlja separat iz knjige „Srpski srednjovekovni grbovi“ , koju priprema Fond „Princeza Olivera“   www.princezaoliverafond.org.rs