Vaseljenski Sabori (325‐787) ‐ Glas i telo Crkve Hristove

Svi dosada održani Vaseljenski Sabori a bilo ih je sedam i ključne odluke Svete Apostolske Crkve Hristove

 

Pod pojmom Otkrovenje (Otkrivenje) u hrišćanstvu se podrazumeva delovanje kojim se Bog otkriva svetu koji je stvorio. Izvorima ljudskog saznanja o Božanskom Otkrovenju smatraju se Sveto pismo (Starog i Novog zaveta) i Sveto predanje. U Sveto predanje, između ostalog, hrišćanska tradicija ubraja i Vaseljenske sabore, koji su neodvojivi od Svetog pisma. Prema rečima Svetog Vladike, Nikolaja Žičkog, oni predstavljaju „dve svetlosti“, koje jedna drugu osvetljavaju i tako čine da se ona druga „razume, ceni i voli“. Doba Vaseljenskih sabora (325‐787) predstavlja izuzetno važan period u istoriji Hrišćanstva i hrišćanske Crkve, kao i u razvoju hrišćanske, a pre svega, pravoslavne teologije.

.

Huka sa neba, kao duvanje silnog vetra

Mogli bismo reći da neku vrstu predistorije Vaseljenskih sabora predstavlja događaj nazvan „Silaskom Svetog duha na Apostole“ ili „Pedesetnica“ (po danu događanja od Vaskrsenja Hristovog). Ovaj događaj je opisan i u Novom zavetu, u knjizi pod nazivom Dela Apostolska.

Apostoli su tih dana bili okupljeni u jednoj kući u Jerusalimu („u sobi na Sionu“) i provodili vreme moleći se. Očekivali su da se ispuni obećanje Hristovo: „Ja ću poslati obećanje Oca svojega na vas; a vi sedite u gradu Jerusalimskome, dok se ne obučete u silu sa visine“ (Sv. Jevanđelje po Luki, 24.49). Potom, u deseti dan po Vaznesenju Hristovom, Apostolima se desilo iskustvo koje Biblija opisuje sledećim rečima: „I kad se navrši pedeset dana bejahu zajedno svi apostoli jednodušno. I ujedanput postade huka s neba kao duvanje silnoga vetra, i napuni svu kuću gde seđahu; i pokazaše im se razdeljeni jezici, kao ognjeni; i sede po jedan na svakoga od njih. I napuniše se svi Duha Svetoga i stajaše govoriti drugim jezicima kao što im Duh davaše.“ (Dela Apostolska, 2.1‐4)

.

Apostolski sabor

Ipak, Apostolski sabor, održan najverovatnije 49. godine u Jerusalimu (opisan u Delima Apostolskim, gl.15) može se smatrati, prema rečima istoričara Aleksandra Šmemana „uzorom za kasnije Vaseljenske sabore“ i „merom sabornosti Crkve uopšte“.

Na ovom saboru odlučeno je da se hrišćani i oni koji primaju hrišćanstvo, a iz redova su pagana, oslobađaju od prethodnog prihvatanja „Mojsijevog zakona“, odnosno od obrezanja, tj. cirkumcizije.

Sudeći po prisustvu svih Apostola i lokalne jerarhije, a i po načinu odlučivanja i donetom rezimeu, Apostolski sabor zaista predstavlja uzor za predstojeće Vaseljenske sabore, ali i dokaz da je već tada Crkva shvatila i prihvatila svoj vaseljenski i internacionalni karakter, kao i činjenicu da je pripremni, judeo‐hrišćanski period u istoriji Crkve gotov.

.

Institucija Vaseljenskih sabora

Vaseljenski sabori (grč. ikumenikos sinodos, lat. Concilium) predstavljaju sabranja episkopa i drugih Crkvenih predstavnika iz celoga sveta, koji predstavljaju čitavu Crkvu i kolektivni način izjašnjavanja vaseljenskog episkopata vezano za sadržaj hrišćanske vere i pitanja crkvene discipline. Vaseljenski sabori su donosili odluke obavezne za sve Hrišćane, koje se tiču: vepe, učenja, poretka, bogosluženja, discipline i čine neotuđivi deo predanja Pravoslavne Crkve. Sabore su predvodili episkopi kao naslednici svetih apostola. Svaki episkop, pored svoje pomesne službe, ima i svoju sabornu odgovornost ‐ odgovornost u pitanjima od opšteg interesa svoje autokefalne Crkve i Crkve uopšte.

Hrišćanska Crkva je po svome biću saborna zajednica Boga, Anđela, Svetitelja i svih Pravoslavnih vernika ‐ Crkva postoji na saborni način. Otuda su Crkveni Sabori od samog početka njenog istorijskog postojanja, bili nezamenjivi autoritet u vezi sa Crkvenim učenjem i jedinstveni organ Crkvenog zakonodavstva, odnosno Crkvenog poretka i uređenja.

Sabori nisu bili nadređeni Crkvi, već su bili „njen zakoniti glas i njeno telo“. Karakter „vaseljenski“ jednom Saboru, davalo je prisustvo i predstavljanje episkopata čitave Imperije, pa se prisustvo rimskog trona na saborima smatralo nužnim. Nekada su rimski episkopi bili neposredno prisutni, a nekada su ih zastupali predstavnici.

Mada su sazivani od strane careva, vaseljenski sabori nisu bili Carska institucija. Carevi su potpisivali saborska akta, ali nisu glasali niti su direktno uticali na odluke, ostavljajući tako episkopatu prilično široku autonomiju u raspravljanju i odlučivanju o verskim i Crkvenim pitanjima.

U saborskim odlukama treba da se pravi razlika između dogmata, koji ima doktrinarni sadržaj vere (grč. oros, lat. finis), i kanona, koji ima disciplinski karakter, odnosno karakter vezan za crkveno ustrojstvo i disciplinu. Ni sazivanje od strane cara, ni vaseljensko prisustvo i potpisi episkopa na saborska akta, ne garantuju suštinsko pravoslavlje iskazane vere. Odluke vaseljenskih sabora nisu spoljni kriterijum učenja, jer nijedna spoljašnja vlast ne može nametnuti ono što je protiv istine vere. Zato je bilo neophodno da odluke sabora prihvati i potvrdi svest Crkve.

Delatnost Vaseljenskih sabora proteže se na celu Crkvu, prostorno i vremenski, kroz svu istoriju. Saborske odluke smatraju se u pravoslavnoj tradiciji bogočovečanskim delom, jer je kroz Svete Oce i na saborima delovao Duh Sveti, kako su konstatovali učesnici Apostolskog sabora u Jerusalimu.

.

O broju sabora

Tradicija Pravoslavne Crkve priznaje sedam Vaseljenskih sabora, održanih od 325. do 787. godine: dva održana u Nikeji, tri u Carigradu i po jedan u Efesu i Halkidonu, kao i veći broj lokalnih ili regionalnih, tzv. pomesnih sabora. U njih spada i deset pomesnih sabora održanih između 314. i 880. godine. Na njima su učestvovali, lično ili preko zakonitih predstavnika, kako episkopi sa Istoka, tako i episkopi sa Zapada, pa i Rimski episkop, tj. papa.

Rimokatolička crkva priznaje kao vaseljenske još 14 sabora, tzv. Koncile, na kojima su prisustvovali pretežno zapadni episkopi: jedan održan u Carigradu 869/70. godine (tzv. Četvrti carigradski), po jedan Vijenski (14. vek), Kosnički (15. vek), Florentinski (15. vek) i Tridentski (16. vek), kao i 5 Lateranskih (12‐16. vek), 2 Lionska (13. vek) i 2 Vatikanska koncila (1869/70. i 1962/65. godine). Protestantske crkve ne priznaju autoritet Vaseljenskih sabora.

.

Svi Vaseljenski sabori – 7 vaseljenskih sabora i odluke

.

Prvi vaseljenski sabor (Prvi Nikejski sabor / Sabor 318 Svetih otaca)

Održan: u Nikeji, od 20. maja do 25. avgusta 325.

Sazvao ga: Car Konstantin Veliki

Povod sazivanja: Arijeva jeres

Predsedavajući: Aleksandar Aleksandrijski, Evstatije Antiohijski i Makarije Jerusalimski

Prisutno: oko 300 episkopa

Doneto: 20 kanona

.

Drugi vaseljenski sabor (Prvi Carigradski sabor / Sabor 150 Svetih otaca)

Održan: u Carigradu, od maja do 9. jula 381.

Sazvao ga: Car Teodosije I Veliki

Povod sazivanja: duhoborstvo i Apolinarijeva jeresi

Predsedavajući: Sv. Meletije Antiohijski / Nektarije Carigradski

Prisutno: oko 186 episkopa

Doneto: 7 kanona

.

Treći vaseljenski sabor (Efeski sabor / Sabor 200 Svetih otaca)

Održan: u Efesu, od 22. juna do 30. jula 431.

Sazvao ga: Car Teodosije II Mlađi

Povod sazivanja: Nestorijeva jeres

Predsedavajući: Kirilo Jerusalimski

Prisutno: 153 episkopa

Doneto: 9 kanona

.

Četvrti vaseljenski sabor (Halkidonski sabor / Sabor 630 Svetih otaca)

Održan: u Halkidonu, od 8. oktobra do 1. novembra 451.

Sazvali ga: Car Markijan i Carica Pulherija

Povod sazivanja: monofisitska jeres

Predsedavajući:

Prisutno: između 600 i 630 episkopa

Doneto: 30 kanona

.

Peti vaseljenski sabor (Drugi Carigradski sabor / Sabor 160 Svetih otaca)

Održan: u Carigradu, od 5. maja do 4. juna 553.

Sazvao ga: Car Justinijan I Veliki

Povod sazivanja: monofizitstvo, nestorijanstvo i origenizam i rasprava o ediktu Tri poglavlja

Predsedavajući: Evtihije Carigradski

Prisutno: 165 episkopa

Doneto: 0 kanona

.

Šesti vaseljenski sabor (Treći Carigradski sabor / Sabor 170 Svetih otaca)

Održan: u Carigradu, od 7. novembra 680. do 16. septembra 681.

Sazvao ga: Car Konstantin IV Pogonat

Povod sazivanja: monotelitska i monoenergetička jeres

Prisutno: 174 episkopa

Doneto: 0 kanona

.

Peto‐šesti vaseljenski sabor

Održan: u Carigradu, 692.

Povod sazivanja: dopuna Petog i produžetak Šestog Vaseljenskog sabora koji nisu donosili kanone

Predsedavajući: Pavle III Carigradski

Prisutno: 240 episkopa

Doneto: 102 kanona

.

Sedmi vaseljenski sabor (Drugi Nikejski sabor / Sabor 367 Svetih otaca)

Održan: u Nikeji, od 24. septembra do 23. oktobra 787.

Povod sazivanja: ikonoboračka jeres

Predsedavajući: Tarasije Carigradski

Prisutno: 367 episkopa

Doneto: 22 kanona

Trijumf jednosuštnosti

.

Prvi vaseljenski sabor, prvobitno je bilo zamišljeno da se održi u Ankiri, a održan je u Vitiniji, u gradu Nikeji (današnji Iznik, u Turskoj) od 20. maja do 25. avgusta 325. godine. Bilo je to prvo okupljanje episkopa celokupne hrišćanske Crkve, posle Apostolskog sabora u Jerusalimu. Sabor je sazvao i otvorio sam car ‐ Konstantin Veliki i sve troškove održavanja Sabora snosila je država. U njegovom radu učestvovalo je preko 300 Episkopa, mahom sa Istoka. Zbog broja prisutnih Episkopa, poznat je u istoriji Crkve i kao Sabor 318 svetih otaca. Svakom Episkopu bilo je dozvoljeno da povede sa sobom dva sveštenika i tri đakona. Na Prvom vaseljenskom saboru učestvovali su mnogi znameniti svetitelji: Sv. Nikolaj Mirlikijski (Sveti Nikola Čudotvorac), Sv. Spiridon, Sv. Atanasije, Sv. Ahilije, Sv. Pafnutije, Sv. Jakov Nisivijski, Makarije Jerusalimski, Aleksandar Aleksandrijski, Jevstatije Antiohijski, Jevsevije Kesarijski, Mitrofan Carigradski, Jovan Persijski, Aristak Jermenski, i mnogi drugi episkopi sa Istoka. Od Episkopa sa Zapada prisustvovali su: Osije Kordovski, Teofil Gotski, Cecilijan Kartaginski i drugi. Rimskog papu, Silvestra I, predstavljala su dvojica sveštenika koje je lično delegirao.

Povod za sazivanje Sabora bila je Arijeva jeres (arijanstvo, arijanizam). Jeres, nazvana po aleksandrijskom svešteniku jeretiku Ariju, bila je prva velika Hristološka jeres koja je ugrožavala Pravoslavnu veru. Arije je još od 319. godine bio u sporu sa svojim Arhiepiskopom Aleksandrom, jer je javno ispovedao „subordinacijska shvatanja ο ličnosti Gospoda Isusa Hrista“. Arije je propovedao da je Isus Hristos stvor Božiji i prema tome, nije jednak i ravan Tvorcu ‐ Bogu Ocu. Prema Ariju, Sin Božiji nije rođen, nije večan. Priznati da je Sin deo Jednosuštnog, po Ariju bi značilo: misliti da je Otac složen, deljiv i izmenljiv. Ovakvo Arijevo učenje prvi put je osuđeno na lokalnom saboru u Aleksandriji, međutim, uz Arija je bila trećina aleksandrijskog klira.

Zbog velike važnosti, arijanska jeres je bila početna i glavna tema Nikejskog sabora. Oko 22 Episkopa, na čelu sa Jevsevijem Nikomidijskim, stali su na stranu Arija. Posle dugotrajnih rasprava, usvojeno je ispovedanje vere koje je poznato pod nazivom ‐ Nikejski Simvol Vere. Taj Simvol je kasnije dopunjen na Carigradskom saboru 381. godine. Dan‐danas predstavlja sažeto ispovedanje vere u pravoslavnoj Crkvi, kod nas poznato i po svom crkvenoslovenskom nazivu Vjeruju (Verujem). Iako je Arije anatemisan, njegovo ime se ne pominje direktno. Dokumenta Prvog vaseljenskog sabora nisu u celini sačuvana, ali tok njegovog rada i glavne odluke, poznate su na osnovu sledećih izvora: Atanasije Veliki ‐ Ο Nikejskim odlukama, Jevsevije Kesarijski ‐ Život Konstantinov, Sokrat Sholastik i Teodorit Kirski ‐ Crkvena istorija, Gelasije Kizički ‐ Istorija Nikejskog sabora, dok su od originalnih tekstova sačuvani i Nikejski simvol vere i svih 20 saborskih kanona. Odlukom Sabora je određeno da se Vaskrs uvek slavi u nedelju, posle proletnje ravnodnevice i punog meseca, posle jevrejske Pashe.

Ključna reč u usvojenom Simvolu vere bila je reč „jednosuštan“, kojim je Crkva od tada objašnjavala odnos između Boga Oca i sina Božijeg Isusa Hrista. Svoje potpise na konačnu odluku Sabora, stavili su i sve pristalice Arija, sem dvojice, čime su se stvorili uslovi za nastavak podrivanja Crkve i učenja. Zato se borba sa arijanstvom produžila i nakon Nikejskog sabora.

.

Legenda o Arijevoj smrti

Pristalice nikejskog simvola vere bili su progonjeni, a naročito aleksandrijski Arhiepiskop Atanasije Veliki. On je na pomesnom saboru u Tiru 335. bio čak i osuđen na progonstvo. Javljale su se i neke poluarijanske jeresi koje su tvrdile da je „Sin po svemu sličan Ocu“ (tzv. omiusijani, po terminu omiusios=sličan), ali i neke ekstremne, koje su tvrdile da „Sin ni po čemu nije sličan Ocu“ (tzv. anomejci, po terminu anomios=nesličan, ili evnomejci, po svom predvodniku Evnomiju Kizičkom). Posle smrti Sv. Atanasija, teret borbe za Pravoslavlje, a protiv arijanstva preuzimaju kapadokijski sveti oci: Sv. Vasilije Veliki, Sv. Grigorije Bogoslov i Sv. Grigorije Niski.

Sam Arije je 336. prevarom uspeo da ubedi cara Konstantina da naloži njegovo ponovno primanje u Crkvenu zajednicu. Prema legendi, kada ga je car primio, Ariju je pročitano Nikejsko ispovedanje vere, nakon čega se on udario rukom po grudima rekavši: „U to ja verujem“, istovremeno ispod odeće na grudima držeći tekst svoga jeretičkog ispovedanja vere. Car je pomislio da se Arije pokajao i naredio da se primi nazad u Crkvu. Povorka arijanaca pobedonosno je krenula iz carske palate prema crkvi, ali je u jednom momentu Arija neobjašnjivo uhvatila panika i on je pobegao iza foruma. Tu je ubrzo pronađen mrtav: cela utroba mu je bila prosuta i izašla napolje kroz analni otvor. Način na koji je Arije umro, Pravoslavni su gledali kao „čudo Božije ‐ Božiju volju da spreči povratak tog jeretika u Crkvenu zajednicu“. Sa druge strane, pristalice Arija tvrdili su da je otrovan, mada nisu mogli da objasne koji je to otrov izazvao reakciju i način na koji je umro Arije.

.

O Duhu Svetome

Drugi vaseljenski sabor održan je u Carigradu (naziva se još i Prvi Carigradski sabor) od maja do 9. jula 381. godine. Sabor je sazvao car Teodosije I Veliki, poreklom Španac, Pravoslavne vere, pre svega sa namerom da privede kraju spor sa arijancima, koji se produžio i posle Sabora u Nikeji. U to vreme, u Carigradu je još uvek bilo mnogo jeretika arijanaca, tako da je Sv. Grigorije Bogoslov, prestonički Arhiepiskop bogoslužio u običnoj kući koja je kasnije nazvana Anastasija (Vaskrsenje), jer je u njoj „vaskrslo Pravoslavlje“.

Saboru je prisustvovalo oko 150 Episkopa sa Istoka, zbog čega se u crkvenoj tradiciji često zove Saborom 150 Svetih Otaca, (prema nekim autorima, na saboru prisustvovalo čak 186 episkopa).

U početku je Saboru predsedavao Sv. Meletije Antiohijski, ali je u toku sabora preminuo. Antiohijska katedra ostala je upražnjena, pa se raspravljalo i o izboru novog antiohijskog episkopa. Na Saboru su neki prebacivali Sv. Grigoriju da je navodno nezakonito došao za Arhiepiskopa Carigrada. On je to teško prihvatio i u toku sabora napustio Carigrad. Povukao se u mesto Arijanz, gde je ostao do kraja života (†390). Za carigradskog Arhiepiskopa izabran je mirni gradonačelnik Nektarije, koji je do kraja predsedavao Saborom, umesto preminulog Meletija.

Na ovom saboru je formulisana konačna verzija Simvola Vere koji je sve do danas u neizmenjenom obliku u upotrebi u Pravoslavnoj Crkvi. Najvažnije dogmatsko delo ovog Sabora jeste učenje ο Duhu Svetom, sadržano u 8. članu Simvola. Simvol je dopunjen s nekoliko novih članova, u kojima se ispoveda vera u Crkvu, Krštenje, Vaskrsenje mrtvih i večni život.

Sabor je osudio duhoborstvo (tzv. Makedonijeva jeres, Makedonijanstvo ili pnevmatomahizam). To je jeres koja je učila o subordinaciji u okviru Svete Trojice, odnosno da je Sveti Duh podčinjen Ocu i Sinu i neravnopravan sa Njima. Carigradski episkop Makedonije, svojevremeno je, zbog ovakvog učenja, bio zbačen s episkopskog trona, a sada su njegove pristalice ekskomunicirane iz Crkve, a učenje osuđeno.

Na Drugom saboru je osuđena i tzv. Apolinarijeva jeres ‐ učenje koje je radikalizovalo borbu protiv Arijanstva, i tvrdeći da je Isus Hristos jednosuštan Ocu pogrešno tvrdilo da je On time radikalno različit od čoveka. Iako je Sabor osudio i ekskomunicirao Laodikijskog episkopa Apolonarija i njegove pristalice, Apolonarije je ostao episkop i narednih 9 godina, sve do svoje smrti.

.

Uz podršku pravoslavnog pape

Treći Vaseljenski sabor održan je u Efesu, u Maloj Aziji od 22. juna do 30. jula 431. godine, u crkvi posvećenoj Bogorodici Mariji. Sabor je sazvao car Teodosije II Mlađi (408‐450), a razlog je bila Nestorijeva jeres, koja je već nekoliko godina izazivala nemire u Crkvi na Istoku.

Bivši carigradski Patrijarh Nestorije, pogrešno je učio ο načinu sjedinjenja i postojanja dveju priroda u Bogočoveku Hristu. Nestorijevo učenje o radikalnoj deobi priroda u Hristu imalo je za posledicu i pogrešno tumačenje Bogorodice kao „samo“ Hristorodice jer se u smrtnom telu, po Nestoriju, nije moglo začeti ništa Božansko. Međutim, borba protiv Nestorijanstva imala je za posledicu i druga radikalna, nepravoslavna jeretička učenja, kao što je npr. Evtihijeva jeres tj. monofisitstvo ‐ učenje o postojanju samo jedne ‐ Božanske prirode u Hristu.

Uvod u ovaj sabor bila je prepiska koju su vodili episkop Kirilo Aleksandrijski i patrijarh Nestorije, a u kojoj je Kirilo dosledno branio pravoslavno učenje. Nestorija je podržavao Car Teodosije II, a Kirila, rimski papa Celestin I. Ova borba između Nestorijanstva i Pravoslavlja, sticajem okolnosti, pretvorila se u borbu između Carigrada i Rima. Carigrad je u tom trenutku bio pretežno nestorijanski, a Rim (sa tada važećim prvenstvom među episkopskim sedištima) je zastupao pravoslavne stavove. Iistovremeno to je bila i borba za prestiž između episkopskih sedišta u nestorijanskoj Antiohiji i pravoslavnoj Aleksandriji.

Kirilo Aleksandrijski je sa pravoslavnim episkopima iz Egipta lađom uspeo da pretekne nestorijanske episkope iz Antiohije i prvi stigne do Efesa. Rimski episkop Sv. Celestin nije mogao doći, pa je poslao dvojicu episkopa i prezvitera. Nestorije je uspeo da na vreme dođe iz Carigrada u Efes. Nečekajući Antiohijske episkope, Kirilo je odmah preuzeo rukovođenje saborom otvarajući debatu. Istog dana, sabor je osudio Nestorijevo učenje, a on je lišen svešteničkog čina i proglašen jeretikom. Pravoslavlje je, pri tom, odbacilo nestorijanski termin „Hristorodica“ i ozvaničio pravoslavni termin „Bogorodica“, upravo u Efesu, gde je Bogorodica neko vreme boravila i gde je bio veoma poštovan njen kult.

Na istom mestu gde je održan Treći Vaseljenski sabor episkopi monofisiti (njih oko 135) održali su 449. godine sabor, koji je kasnije nazvan Razbojničkim. Na njemu su i nestorijanci i pravoslavni „osuđeni“ kao pripadnici Nestorijeve jeresi. Istoričar hrišćanstva, Aleksandar Šmeman, nazvao je ovaj događaj kao „sramotom i padom, kakav Crkva do tada nije doživela“ i kao „trijumf nasilja i jeresi“. Međutim, ovaj trijumf monofisitske jeresi, neće potrajati dugo. Dve godine kasnije monofisitstvo će biti osuđeno i odbačeno kao učenje na Vaseljenskom saboru u Halkidonu.

.

Na obali Bosfora

Četvrti Vaseljenski sabor održan je u Halkidonu (danas mesto Kadike ‐ Turska, na maloazijskoj obali Bosfora) od 8. oktobra do 1. novembra 451. godine. Povod za njegovo održavanje bila je monofisitska jeres koju je propovedao carigradski monah Evtihije (378‐454), inače učenik Sv. Kirila i protivnik nestorijanstva. Po njegovom jeretičkom učenju, Isus Hristos ima samo jednu prirodu (monofisis=jedna priroda), i to Božansku, a ljudsko telo je samo prividno uzeo.

Evtihijevo monofisitsko učenje već je bio osudio carigradski patrijarh Flavijan, ali ga je Razbojnički sabor godinu dana kasnije opravdao i vratio u Crkvu. Posle smrti cara Teodosija (450), koji je podržavao monofisite, na vlast je došao car Markijan koji je sa svojom suprugom, caricom Pulherijom, podržavao pravoslavlje. U jednom pismu patrijarhu Flavijanu, rimski papa Lav I takođe je oštro osudio monofisitstvo.

Car Markijan sazvao je Sabor 451. godine. Za mesto održavanja određena je najpre Nikeja, ali je sabor ubrzo premešten u Halkidon, u hram Sv. mučenice Jefimije, zbog blizine prestonice. Po broju učesnika, ovo je bio najbrojniji Vaseljenski sabor, sa oko 600‐630 Episkopa.

Na samom početku Sabora, raspored učesnika pokazao je da su jeretici monofisiti ostali usamljeni i izolovani. Sabor je osudio monofisitstvo i njegove pristalice, ne samo kao jeretike, već i kao izazivače nemira i nasilja u Crkvi. Značajna je bila druga sednica Sabora, održana 10. oktobra. Na njoj je prvi put čitan Nikeo‐carigradski Simvol Vere iz 381. godine. Oros, koji je doneo Halkidonski sabor, smatra se najvećim delom ovog sabora, i do danas je ostao za Pravoslavnu Crkvu merilo hristologije.

Neke Crkve, koje su se sticajem raznih istorijskih okolnosti, ubrzo našle izvan Vizantijskog carstva, pod stranim osvajačima i van uticaja drugih istočnih, pravoslavnih Crkava, nisu priznale odluke Halkidonskog sabora i ostale su pri monofisitskom učenju. Danas , u ove tzv. dohalkidonske crkve spadaju Koptska, Jermenska, Etiopska i Sirijsko‐jakovitska crkva. Mnogi ih iz neznanja nazivaju pravoslavnim Crkvama, mada one nisu u svetotajinskom i liturgijskom opštenju sa Vaseljenskom Crkvom Hristovom, odnosno sa ostalim, pravoslavnim Crkvama.

.

Tri poglavlja

Peti Vaseljenski sabor održan je u Carigradu od 5. maja do 4. juna 553. godine, u vreme cara Justinijana I Velikog (527‐565). Ovaj Sabor nije se bavio novom jeresi već je samo na novi način ponovo razmatrao problem monofisitstva, nestorijanstva i origenizma. Car je pokušavao da privoli monofisite da prihvate pravoslavlje i da se vrate u Crkvu. U tom cilju, u Carigradu je održan susret Pravoslavnih i monofisitskih teologa 532. Za monofisite je bilo neshvatljivo i neprihvatljivo to što je Crkva osudila Nestorija, a nije osudila njegovog učitelja Teodora Mopsuestijskog, te Teodora Kirskog i Ivu Edeskog, koji su otvoreno podržavali Nestorija. Car Justinijan i Crkva pristali su da se na dnevni red ponovo stave pomenute tri ličnosti.

Pravoslavni episkopi su učinili iskorak ne bi li privoleli monofisite da se vrate u Crkvu. Osudili su pomenutu trojicu jeretika, na osnovu edikta Cara Justinijana I, pod nazivom „Tri poglavlja“ (grč. „Ta tria kefalia“). Rimski papa Vigilije bio je u Carigradu za vreme sabora, ali nije želeo da mu prisustvuje. On je tek naknadno, sopstvenim Konstitutuom, prihvatio saborske odluke. Ovakav papin postupak izazvao je brojne podele na Zapadu i raskole koji su trajali pola veka.

.

O volji i delanju

Šesti Vaseljenski sabor (ili Treći Carigradski sabor) održan je u Carigradu od 7. novembra 680. do 16. septembra 681. godine i bio je najduži po trajanju (10 meseci). Sazvao ga je car Konstantin IV Pogonat (648‐685). Sabor je održan u carskom dvoru, u svečanoj sali sa svodovima (kupolama, grč. trulos), pa je zato i poznat kao Trulski sabor. Sazvan je da bi formulisao pravoslavno učenje u odnosu na monotelitsku, odnosno monofisitsku jeres. Ova jeres pojavila se u prvoj polovini 7. veka, u obliku ispovedanja vere poznatim pod nazivom Ektesis, koje je sastavio carigradski Patrijarh Sergije a prihvatio i rimski papa Honorije. Po tom učenju, Isus Hristos ima dve prirode, ali posle Ovaploćenja On ima samo jednu volju (monotelitstvo) ili jedno delanje (monoenergizam). Ovakvo učenje podržavali su i arhiepiskop Aleksandrijski Kir (bivši monofisitski mitropolit u Jermeniji), ali i Car Iraklije. To je moglo da privuče umerene monofisite nazad u Crkvu, ali je protivrečilo Halkidonu i pravoslavnoj teologiji.

Na saboru su monoteliti i monoenergisti ostali u apsolutnoj manjini (172 naspram samo 3 episkopa i dvojice monaha), pa su ove jeresi kao i njihove pristalice osuđeni. Episkopima ‐ borcima protiv ovih jeresi odato je javno priznanje. Ostaje samo pitanje da li bi se oni episkopi, poput patrijarha Srgija, koi je preminuo re održavanja sabora, povinovali odlukama sabora. Njihovo opredeljivanje za monotelizam i monoenergizam svojevremeno je imalo „dobru nameru“ da se ako ne sva, ono barem umereni monofisiti privole od odricanja svoje jeresi i povratku u Crkvu.

Peti i Šesti vaseljenski sabor bavili su se uglavnom dogmatskim sporovima i borbom protiv jeresi i nisu donosili kanone vezane za crkveni poredak, ustrojstvo i disciplinu. Zato je, 11 godina posle Šestog vaseljenskog sabora, 692, održan tzv. Peto‐šesti vaseljenski sabor. Održan je ponovo u Carigradu, sa istim episkopima koji su učestvovali na Šestom saboru i još seamdeseak novih ukupnooko 240 jerarha). Ovaj sabor se u pravoslavnoj tradiciji smatra dopunom Petog i nastavkom Šestog Vaseljenskog Sabora.

Na Peto‐šestom saboru doneto je 102 kanona, potvrđene su odluke svih šest prethodnih vaseljenskih sabora, kanoni prva četiri sabora, mnogi pravoslavni pomesni sabori, 85 apostolskih pravila, kao i učenja Svetih Otaca Crkve koji su se u prethodna četiri veka istakli u odbrani pravoslavlja i borbi protiv jeresi.

.

U odbranu ikona

Sedmi Vaseljenski sabor održan je u istom mestu kao i Prvi, u gradu Nikeji, u Maloazijskoj Vitiniji, od 24. septembra do 23. oktobra 787. godine. Saziv i održavanje ovog Sabora zahtevao je mladi car Konstantin VI i njegova majka carica Irina.

Razlog održavanja Vaseljenskog sabora bilo je ikonoborstvo, odnosno pojava jeretičkog odbacivanja i uništavanja ikona u Crkvi. Ikonoborstvo (ikonoklazam, ikonomahija) je verski pokret protiv ikona, freski, kipova, relikvija i drugih vizuelnih predstava i verskih objekata u okvirima, pre svega, sopstvene religije. Ikonoborstvo je tipična pojava i odlika judaizma i islama, ali se često javljalo i u hrišćanstvu. Ikonoborci najčešće smatraju da je poštovanje ikona idolopoklonstvo, suprotstavljeno Drugoj Božijoj zapovesti: „Ne pravi sebi idola niti kakva lika od onoga što je gore na nebu, ili dole na zemlji, ili u vodi ispod zemlje. Nemoj im se klanjati nit im služiti.“ (Izlazak, 2.20, Levitska, 26.1, Knjiga ponovljenih zakona, 27.15, Psalam 97.7).

U istočnom hrišćanstvu se ikonoborstvo javilo u 8. veku. U jednom periodu je preraslo u državnu politiku Romejskog Carstva. Mnogi hrišćani poštovali su ikone i kipove, celivajući ih i moleći se ispred njih, što su neki pogrešno tumačili kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Na pojavu ikonoborstva dosta uticaja su imali i monofitska jeres, islam, kao i neoplatoničarski i origenistički uticaji. Takodje, borbe oko vizantijskog prestola bile su isprepletane i usko povezane sa borbama ikonofila i ikonoklasta.

Prvi vizantijski Car iz tzv. sirijske dinastije, Lav III Isavrijanac (717‐741), prvi je držao vatrene govore protiv ikona i skinuo Hristovu ikonu sa kapije dvora. Potom je smenio ikonofilskog patrijarha Germana i postavio ikonoborca Anastasija za episkopa carigradskog, da bi, na kraju, 730. godine izdao i poseban edikt kojim se zabranjuje kult ikona na nivou čitavog Carstva. Pošto su se rimski episkopi Grigorije II i Grigorije III stavili na stranu pravoslavlja i ikonofilije, dolazi do sve većeg razmimoilaženja i sukoba između, danas će nam zvučati čudno, pravoslavnog Rima i ikonoboračkog Konstantinopolja.

Sin i naslednik Lava III, Konstantin V, kasnije poznat pod pežorativnim nadimkom Kopronim (Đubre), bio je još žešći progonitelj pravoslavlja i ikonofila. On je autor dela Trinaest teoloških traktata, u kojem je izložio svoje monofisitske i ikonoklastičke ideje. Na saboru u Carigradu, poznatijem kao Bezglavi sabor, 754. godne, bez prisustva rimskog episkopa koji se staviona stranu pravoslavlja i ikonofilije, i svih istočnih ‐ pravoslavnih episkopa, ikonoborački episkopi su i na saborskom nivou osudili i zabranili poštovanje ikona i anatemisali najveće borce ikonofilskog pokreta patrijarha Germana i Svetog Jovana Damaskina. Politika ikonoborstva sprovodila se bukvalno „ognjem i mačem“. Pošto su se u prvim redovima u odbrani kulta ikona nalazili monasi, ikonoborstvo se velikim svojim delom pretvorilo u neku vrstu antimonaškog pokreta. Ostalo je zabeleženo da je u jednoj od vizantijskih tema pred monahe postavljen izbor – razmonašanje i stupanje u brak ili oslepljenje i progonstvo. Vrhunac Konstantinovog ikonoborstva bio je zabrana Svetačkog i Bogorodičinog kulta.

Konstantinov naslednik, Lav IV Hazar, vodio je nešto umereniju ikonoboračku politiku. Njegovi naslednici, desetogodišnji car Konstantin i njegova majka carica Irina, budući da su bili pravoslavni i ikonofili, učinili su sve da se, mada ne zauvek, otkloni opasnost od ikonoboračke jeresi.

Sedmi vaseljenski sabor bio je predviđen da se održi 31. jula 786. u Carigradu, ali su prisutne arhijereje rasterali prestonički gardisti, odani ranijim ikonoboračkim carevima. Sabor je održan gotovo godinu i po kasnije, tek onda kada je Carica Irina, pod izgovorom pohoda na Arabljane, odaslala gardiste na front, a u Nikeju dovela ikonofilske trupe iz Trakije.

Sabor je poništio odluke Bezglavog sabora iz 754. godine i formulisao učenje prema kome predmet poštovanja kod ikona jeste ličnost predstavljena na ikoni. Prema ovom učenju, treba praviti razliku između obožavanja (latrija), koje priliči samo Bogu, i poštovanja (proskinesis) koje dolikuje svetima. Potvrđena je i ozakonjena vera Crkve da su svete ikone dostojne poštovanja kao vidljivi izrazi večne i neprolazne lepote, pre svega Gospoda Hrista kao Bogočoveka. U tom smislu i čovek je ikona ‐ slika Boga nevidljivog, jer je stvoren po slici i prilici Božijoj. Bog je zato i postao čovek, ovaplotio se, da bi pokazao da je čovek najlepši i najdivniji Božiji stvor. Na saboru je donet i poznati oros, ispovedanje vere u vezi s pitanjem svetih ikona. Ovaj oros, sve do danas ostao je kriterijum i merilo hrišćanske bogoslovske misli o ikonama. U njegovoj osnovi je bogoslovlje Svetog Jovana Damaskina, najodlučnijeg apologete od ikonoboračke jeresi, koja u osnovi ima hristološki karakter jer je povezana sa pitanjem Božanske i ljudske prirode samog Sina Božijeg.

.

Pobeda pravoslavlja

Uprkos pobedi ikonofilske, pravoslavne struje na Sedmom vaseljenskom saboru, sukobi oko ikona produžili su se i posle Sabora, pa i kroz 9. vek. U sukobu Cara Konstantina i Carice Irine, različite strane odmah su zauzeli stari protivnici ‐ ikonofili na Irininoj i ikonoborci, na Konstantinovoj strani. Irina je zbačena i proterana na Mitilenu (Lezbos) 802. godine, gde je i umrla. Na vizantijskom prestolu, u toku 9. veka naći će se jošnekoliko ikonoboračkih Careva, poput Lava V Jermenina, Mihaila II Amorijca ili cara Teofila. Pravoslavni patrijarsi često su smenjivani, a na njihovo mesto ponovo postavljani ikonoborci. Teofilovom smrću, ikonoborački pokret doživljava konačni kraj.

U vreme vlaavine Cara Mihaila III i njegovemajke‐regentkinje Teodore, carigradski patrijarh Metodije svečano, 11. marta 843, u prvoj nedelji Velikog posta, ponovo uspostavlja kult poštovanja ikona. To se po tradiciji smatra pobedom pravoslavlja nad ikonoborstvom. Na, tada održanom pomesnom saboru u Carigradu proglašen je dokument pod nazivom Sinodikon kojim Pravoslavna Crkva baca anatemu na sve jeresi, a pre svega na ikonoborstvo.

Moglo bi se reći da se Epoha Vaseljenskih sabora zapravo i ne završava sedmim vaseljenskim saborom 787, već pobedom nad ikonoborstvom 843. godine. Period u istoriji Vizantije, od tada, pa sve do 1025. godine, Georgije Ostrogorski naziva „Dobom cvetanja Vizantijskog carstva“.

.

Nikeocarigradski Simvol vere 325./381. godine

1. Verujem u jednoga Boga Oca, Svedržitelja, Tvorca neba i zemlje isvega vidljivog i nevidljivog.

2. I u jednoga Gopoda Iusa Hrista, Sina Božojeg jedinorodnog, od Oca rođenog pre svih vekova; Svetolst od Svetlosti, Boga od Boga istinitog; rođenog a nestvorenog, jednosušnog Ocu, kroz koga je sve postalo;

3. Koji je radi nas ljudi i radi našeg spasenja sišao s nebesa, i ovaplotio se od Duha Svetoga i Marije Djeve, i postao čovek;

4. I Koji je raspet za nas u vreme Pontija Pilata, i stradao i bio pogrben

5. I Koji je vaskrasao u treći dan, po Pismu;

6. I Koji se vazneo na nebesa i sedi sa desne strane Oca;

7. I Koji će opet doći sa salavom, da sudi živima i mrtvima, Njegovom carstvu neće biti kraja;

8. I u Duha Svetoga, Gospoda, životvornog, Koji od Oca ishodi, Koji se sa Ocem i Sinom zajedno poštuje i zajedno slavi, Koji je govorio kroz proroke;

9. U jednu Svetu, Sabornu i Apostolsku Crkvu

10. Ispovedam jedno krštenje za oproštenje grehova,

11. I čekam vaskresenje mrtvih,

12. I život budućeg veka.

Amin!

. . .

Nikola Giljen i Jelena Mandić

Tekst je publikovan u reviji „Istorija“ i nastao je kao deo naučno-istraživačkog rada Fonda „Princeza Olivera“   www.princezaoliverafond.org.rs