Razlika izmedju Pravoslavne i Katoličke vere i Crkve – istorija raskola

Istorija raskola izmedju Pravoslavne i Katoličke vere i crkve. Najznačajnije razlike izmedju pravoslavaca i rimokatolika

 

 

Raskol hrišćanskog Istoka i Zapada – suštinske razlike ili razlike dva hrišćanska mentaliteta

Veliki Raskol između hrišćanskog Istoka i Zapada, čiji je početak formalno obeležen međusobnim izopštenjima rimskog kardinala Humberta i carigradskog patrijarha Mihaila Kerularija 15. jula 1054. godine, viševekovni je proces postepenog otuđenja Zapadne, Rimske crkve od Istočne Pravoslavne Crkve i njenog predanja. Iako su nastanku raskola pogodovale burne istorijske okolnosti i sve veće razlike u jeziku i kulturi, posebno posle germanskih najezdi na Zapadu u 5. veku i muslimanske ekspanzije na Istoku od 7. veka nadalje, u bogoslovskoj i liturgijskoj svesti Istoka i Zapada nastao je do sada neprevaziđen jaz.

Od vremena Justinijana Romejsko carstvo sa sedištem u Konstantinopolju imalo je sve manje snage da očuva privremeno vaspostavljeni orbis romanus ponovno uspostavljen u 6. veku. U zapadnim provincijama carstva, koje su preplavile horde germanskih varvara, jedina luča svetilja ostala je Rimska crkva koja je ujedno bila i jedina spona zapadnih Rimljana sa svojom istočnom braćom i rimskim kulturnim nasleđem jelinskog Istoka.

Međutim, već od kraja 8. do početka 11. veka germanska struja u Rimskoj Crkvi postepeno je potisnula romejsku (vizantijsku). Podrškom dinastiji Karolinga pape su zadobile ne samo duhovnu vlast nad nekad uticajnim zapadnim crkvama, već i posede koji su postali osnova buduće papske državne moći tzv. Patrimonium Sancti Petri. Duh franačkog feudalizma sve se više odražava i na organizaciju Rimske crkve, u kojoj papa igra ulogu monarha, a biskupi ulogu njemu potčinjenih feudalnih plemića. Sekularizacija Rimske crkve kulminirala je naročito u periodu između 15. i 16. veka, u vreme neobuzdanih renesansnih papa, što je dovelo do Reformacije i novih raskola, koji se nastavljaju do danas u vidu mnogobrojnih sekti i ateističkih ideologija.

S druge strane, Crkva na Istoku je bila više okrenuta bogatom hrišćanskom bogoslovskom i kulturnom nasleđu jelinskog Istoka, koje je svoj najveći doprinos dalo u periodu sedam Vaseljenskih sabora od 4. do 8. veka kroz dela brojnih istočnih svetih otaca. Kao crkva carskog grada, patrijaršija Novog Rima je prirodnim tokom stvari uzvedena na ravnočastan nivo sa crkvom stare prestonice carstva, što je izazvalo dodatna podozrenja. Padom istočnih provincija pod vlast muslimana u 7. veku Carigrad je konačno postao najuticajniji duhovni centar istočne ikumene i aktivno se posvetio hristijanizaciji Slovena. Zapadni i Istočni Rimljani sve su sve teže mogli da razumeju jedni druge, jer su se već oformila dva potpuno različita crkvena i kulturna mentaliteta.

Posebno dubok razdor među crkvama stvorilo je jednostrano unošenje dodatka Filioque u tradicionalni Simvol vere na saboru u Toledu 589. godine. Glavni nosioci filiokvizma bili su germanski teolozi koji su svoje učenje doneli u na dvor Karolinga gde je ono prihvaćeno kao zvanično crkveno učenje. Krunisanje Karla Velikog 800. godine u Rimu za „rimskog imperatora“ bio je ne samo neposredan izazov vizantijskom shvatanju jedinstvene hrišćanske ikumene na čijem je čelu car Novog Rima, nego i otvaranje vrata za postepeni trijumf filiokvizma i pored protivljenja nekih italijanskih papa.

Od druge polovine 9. veka odnosi između Starog i Novog Rima ušli su u fazu dramatične konfrontacije. Patrijarh Novog Rima sveti Fotije (820-886) bio je prvi pravoslavni bogoslov koji je argumentovano obrazložio zablude franačkih bogoslova i upozorio Rimsku crkvu na opasnosti koje proizilaze iz njihovih novotarija. Za vreme Fotijevo održan je IV Sabor u Konstantinopolju (870/880) kao poslednji zajednički sabor istočnih i zapadnih otaca koji su potvrdili jedinstvo pravoslavnog verovanja i osudili promenu simvola vere, i samim tim učenje o Filioque.

Godine 1009. svrgunut je papa Jovan Osamnaesti (poslednji pravoslavni papa, koga su zvanično priznavali svi istočni patrijarsi). Na rimsku katedru dolazi niz papa koji su pod jakim germanskim uticajem, da bi već 1014. papa Benedikt Osmi pod pritiskom cara Henrika Drugog uveo Filioque u rimsku liturgiju.

Sukobi između Starog i Novog Rima krajem 9. i početkom 10. veka oko jurisdikcije na jugu Italije, neslaganja oko misije među Slovenima i drugi nesporazumi, sve su više produbljivali jaz između dve sestrinske crkve. U nameri da politikom diktata razreši ove sporove papa Lav Deveti šalje kardinala Humberta u Konstantinopolj na pregovore sa carigradskim patrijarhom Mihailom Kerularijem. Pregovori ne samo da nisu urodili plodom, već su na videlo izašle mnogobrojne stare nesuglasice povodom filiokvističke jeresi, papskog primata i drugih liturgijsko-pravnih pitanja.

Sukob arogantnog kardinala i nepopustljivog patrijarha završio se međusobnim izopštenjima. Iako ovom događaju u to vreme nije pridavao preterano veliki značaj, njega su istoričari kasnije označili kao početak tzv. Velikog raskola, koji je, kao što vidimo, još od ranije bio uzeo maha. Premda su 1965. godine Vaseljenski Patrijarh Atinagora i papa Pavle Šesti ukinuli anateme iz 1054. ovaj simvolični akt ostale Pravoslavne crkve nisu zvanično priznale, niti se od tada do danas odnos Pravoslavne Crkve prema latinskim učenjima suštinski promenio. Činjenica da interkomunio nije uspostavljen i pored napretka u međusobnom razumevanju pokazatelj je da ozbiljne bogoslovske prepreke još postoje.

Iako do 13. veka postoje povremeni primeri mestimično neprekinutog ili vaspostavljenog opštenja u tajnama i uverenja da teološke razlike nisu nepremostive, konačan pečat raskolu dao je Četvrti krstaški pohod koji se pretvorio u najveću pljačku u istoriji hrišćanstva i stravičan pokolj stanovništva Carigrada od strane franačkih hordi.

Aprila meseca 1204. krstaši su zajedno sa franačkim biskupima i opatima u ratnim oklopima varvarski opustošili prestonicu Romejskog carstva i ubrzo pokorenom pravoslavnom stanovništvu jednog dela Imperije nametnuli paralelnu latinsku jerarhiju sa nezakonitim latinskim patrijarhom. Pape su Latinski patrijarhat svesrdno podržale, kao što će kasnije podržati i prisilno unijaćenje u Istočnoj Evropi i na Bliskom istoku. Unijatska politika i prozelitizam ostali su do naših dana karakteristični za politiku Rima na tradicionalno pravoslavnim teritorijama. Bez obzira na besuspešne pokušaje vaspostavljanja crkvene unije po rimskom diktatu, u Lionu (1274) i Ferari-Firenci (1431-1445), za pravoslavni Istok Rimska Crkva ostala je u raskolu, a za mnoge pravoslavne i u otvorenoj jeresi.

Iako je u raznim periodima bilo više ili manje kompromisnih stavova, Pravoslavna crkva do danas ne dozvoljava rimokatoličko pričešće svojim vernicima, iako je sa rimokatoličke strane nakon Drugog Vatikanskog Sabora (1962-1965) prihvaćena validnost pravoslavnih Svetih tajni. Ovo opšteprihvaćeno liturgijsko predanje ponajbolje ukazuje na predanjski pravoslavni odnos prema validnosti ostalih rimokatoličkih svetih tajni.

„Veliki raskol“, dakle, u pravoslavnoj tradiciji nije samo nesrećna koincidencija istorijskih zbivanja, kulturnog udaljavanja germanizovanog Zapada od pravoslavnog Istoka, ili pak lingvističkih nesporazuma, nego i vidljiva projava mnogobrojnih suštinskih teoloških razlika između učenja Pravoslavne i Rimokatoličke Crkve.

Na Zapadu je papa od episkopa Rima i prvog po časti među ostalim patrijarsima proglašen za Hristovog zamenika na zemlji i „glavu celog sveta“(caput totius orbis). Po učenju Prvog vatikanskog sabora (1870) papa je takođe ex cathedra, kao univerzalni učitelj i pastir, nezabludiv „sam po sebi, a ne po saglasnosti Crkve“ (ex sese, non autem ex consensu Ecclesiae). Papski primat, koji je istorijska institucija, pošto je Rim bio prestonica carstva, na Zapadu se tumači isključivo kao božanska institucija. Ona počiva na proizvoljnom učenju da su Pape ekskluzivni naslednici Petrovi, kao da Gospod nije obećao da će sazidati Crkvu na steni (gr. petra) vere Petrove, tj. vere u Hrista kao Sina Božijeg (Mat 16, 18). I pored pokušaja da se naglasi ideja „primata u ljubavi“ o kome govori i Sv. Irinej Lionski, zvanična zapadna eklisiologija po ovom pitanju ostaje i dalje sasvim rigidna.

Pravoslavna Crkva je sačuvala autentičnu sabornost episkopa čijim pomesnim crkvama predsedavaju prvojerarsi, koji su samo po časti viši od ostale sabraće. Takozvana kolegijalnost episkopa o kojoj je bilo posebno govora na Drugom Vatikanskom Saboru ostala je i dalje u senci suverenog autoriteta pape. Istok je sačuvao Hrista kao glavu Crkve, dok je na Zapadu glava de fakto postao sam papa kao glavni kohezivni element jedinstva Crkve.

Filiokvistička jeres u osnovi potiče od nerazlikovanja odnosa između tri Božanska lica u večnosti i u ikonomiji spasenja. Pravoslavni Istok trijadološko jedinstvo prevashodno vidi u ličnosti Boga Oca iz koga se večno rađa jednosušni Sin i iz koga večno ishodi (=ἐκπορεύεται) jednosušni Duh, koji je po suštini jednako svojstven Sinu i njime se u ikonomiji spasenja šalje u svet. Srednjovekovni Zapad jedinstvo lica Božijih pre vidi u metafizičkoj božanskoj suštini, a u nameri da potvrdi jedinstvo suštine Oca i Sina, proglašava da Duh Sveti „ishodi iz obojice večno kao iz jednog principa“ (ex Utroque aeternaliter tamquam ab uno principio et unica spiratione procedit, Lion 1274). Filioque, dakle, nije samo nekanonski dodatak pravoslavnom Simvolu vere, već takođe dovodi u pitanje ipostasnu razliku između Oca i Sina i Duha Svetog svodi svezu njihove uzajamne ljubavi (nexus amoris).

Ozbiljne razlike postoje u shvatanju čovekovog spasenja od greha i smrti posebno od vremena Britanca Anselma Kenterberijskog (11. vek) koji sotiriologiju svodi sa ontološke ravni na psihološki moralizam. Anselmo je greh protumačio kao „uvredu Božijeg dostojanstva“, koja se iskupljuje odgovarajućom pravno-regulisanom „zadovoljštinom“ (satisfactio), a spasenje od egzistencijalne smrti se svelo na moralističko učenje o opravdanju moralnim zaslugama. Ove i slične bogoslovske devijacije su širom otvorile vrata drugim novotarijama: učenju o čistilištu (Purgatorio) i novčanim „oprosnicama grehova“ (Indulgentiae). Pape ne samo da proglašavaju ova učenja i običaje kao zvanično crkveno učenje, već u 13. veku uvode i Inkviziciju, koja je svirepo mučila i spalila hiljade ljudi „u veliku slavu Božiju“ (ad majorem gloriam dei), i koja nikada nije eksplicitno osuđena, već i danas postoji pod svojim zvaničnim imenom Sanctum Officium.

Podvižničko bogoslovsko predanje Pravoslavne crkve, zasnovano na apofatičkoj metodi i aktivnom molitvenom i svetotajinskom životu, na Zapadu se svodi u uske racionalne okvire sholasticizma. Dok je Zapad sve više hitao u zagrljaj racionalizma, svetovnih univerziteta, pravnih regula i egzaktne nauke, pravoslavni Istok je do 14. veka izvršio kreativnu sintezu bogoslovskog predanja koje se do danas neprestano dinamički razvija u liturgijskom i bogoslovsko-asketskom životu Crkve. Pravoslavlju je bio i ostao stran duh zapadnih bogoslovskih reformi i tzv. evolucije dogme.

Zapad se neprestano muči kako da protumači tvorevinu Božiju i analitički definiše društvene odnose i pojave, dok se Pravoslavni Istok više bavi ličnim poznanjem Tvorca i vaspostavljenjem blagodatnog odnosa sa Njim (oboženja) u Crkvi kao radionici spasenja.

Imajući u vidu čitav niz pomenutih i drugih ozbiljnih bogoslovskih razlika koje su se projavile u periodu od kraja prvog milenijuma do danas tzv. „Veliki raskol“ 1054. godine predstavlja samo jedan od događaja koji simvolički obeležavaju viševekovni proces postepenog otuđenja rimokatoličkog Zapada od Pravoslavlja. Pravoslavne crkve ne traže dominaciju nad Zapadom, već samo očekuju od se u njihovu blagodatnu zajednicu zapadni hrišćani vrate obnovom sopstvene drevne tradicije Rimske crkve prvih vekova i odbacivanjem novotarija. Taj proces zahteva smireno urastanje u pravoslavno predanje i ne može se ostvariti reformom ili dekretom, već vascelim preumljenjem svakog pojedinca. Danas smo svedoci pokušaja da se raskol jednostavno prevaziđe kompromisom da Zapad zadrži svoje tradicije koje neće biti opšte-obavezne za Istok, a Istok da zadrži svoje tradicije i predanje. Problem u ovom pristupu i teoriji tzv. dva plućna krila jeste što bi se ostvarila mirna koegzistencija dva potpuno autonomna sistema, a ne organsko jedinstvo. Pokušaji da se suštinske razlike prevaziđu sinkretističkim ekumenizmom, pijetizmom ili zaboravom nikada neće dovesti do željenog cilja i punog jedinstva Jednoj Svetoj Apostolskoj i Katoličanskoj Crkvi Pravoslavnoj. Potreban je ozbiljan bogoslovski rad i pre svega čvrsta volja i iskrenost da hrišćanski Istok i Zapad ponovo nađu put ka zajedničkom svedočanstvu hrišćanske vere u današnjem svetu globalizma, galopirajuće sekularizacije i sve veće indiferentnosti prema autentičnim duhovnim vrednostima.

Arhimandrit Sava Janjić