Sveta Carska Lavra Studenica ‐ svedok vekova

Manastir Studenica i Sveta Carska Lavra  ‐ svedok i učesnik srpske istorije kroz vekove

 

Na prostoru Balkana, pa i u samoj Srbiji, ne kaže se uzalud da su vekovi „prohujali“ a ne „protekli“. Burna istorija ovih prostora uticala je na to da se u odnosu na neke delove Evrope malo toga sačuvalo od materijalne baštine. Jedan od najstarijih manastira na teritoriji Srbije, Sveta Carska lavra manastir Studenica, iz 1196. godine, redak je spomenik kulture i duhovni izvor koji je uspeo da preživi i nadživi prohujale vekove. On nam i danas svojom lepotom i duhovnošću uliva snagu za život ovozemaljski i nadu za život večni. Studenica je bukvalno živela istoriju Srbije i Srba u poslednjih devet vekova i delila sudbinu naroda.

Nijedan kao Studenica

„Nijedan manastir srpski nema tako dugu i svetlu historiju kao manastir Studenica. Nijedan manastir nije ostao tako duboko urezan u pamćenje srpskog naroda, kao manastir Studenica. Nijedna svetinja nema za narod srpski veće vrednosti od manastira Studenice.“ Vladimir R. Petković (1874‐1956, srpski istoričar umetnosti i arheolog), pisac prve naučne monografije o manastiru Studenica, Manastir Studenica, Beograd 1924.

Mauzolej Nemanjića

Sagrađena 1196. godine, kao zadužbina i grobna crkva Stefana Nemanje, potonjeg monaha Simeona, Studenica je, nekako od samog nastanka bila predodrećena da bude neka vrsta mauzoleja dinastije Nemanjić, kao što je to u savremenoj istoriji za Karađorđeviće crkva Svetog Đorđa na Oplencu. Naravno, nisu svi Nemanjići sahranjeni u Studenici. Veliki Župan Stefan Nemanja ‐ Sveti Simeon Mirotočivi, sahranjen je prvo u svojoj poslednjoj zadužbini, manastiru Hilandaru 1199. godine. Njegove mošti u Srbiju i Studenicu preneo je njegov najmlađi sin Sveti Sava 1208. godine da bi nad njima izmirio svoju stariju, zavađenu braću, Stefana i Vukana. Time je ispunio i očev zavet vezan za mesto počivanja. Pored Nemanje, u Studenici počivaju i mošti njegove supruge Ane („u monaštvu narečene Anastasije“), kao i njihovog srednjeg sina, prvog srpskog Kralja, Svetog Stefana Prvovenčanog, koji je i preminuo u Studenici kao monah Simon (1228). U Studenici počivaju i mošti Kralja Radoslava i njegove supruge Ane Duke Asen. Radoslav, ktitor čuvene „Radoslavljeve priprate“ zamonašio se i preminuo u Studenici posle 1235. godine, kao monah Jovan. Studenica je mesto gde počivaju i posmrtni ostaci Nemanjinog najstarijeg sina, Velikog Kneza Vukana, njegovog sina Rastka (potonjeg igumana Teodosija), kao i Nemanjinog unuka Stefana, sina Kralja Uroša I, koji je preminuo kao dete.

Nema sumnje da je već ova činjenica učinila da Studenica dobije epitet „Kraljevskog manastira“ ili kako njen zvaničan naziv i glasi „Svete Carske Lavre“. Takođe, nesporno je da je Studenica jedino svetilište koje nije imalo važnost samo za crkveni život, već i uticaj na srpsku istoriju i vladarsku ideologiju“. To je podstaklo profesora Vojislava Đurića da Studenicu protumači kao srpsku skiniju ‐ „šator svedočanstva srpskog naroda“, dajući joj tako dimenzije koje je starozavetna skinija imala za jevrejski narod.

Iako su mnogi manastiri imali kultni status u srpskoj istoriji, poput Hilandara, sedmovrate Žiče ‐ u kojoj su ustoličavani episkopi i ovenčavani kraljevi iz dinastije Nemanjića; Mileševe u kojoj su počivale mošti Svetog Save do spaljivanja 1594. godine; Velikih Dečana; Lazareve Ravanice; Miličine Ljubostinje ili Stefanove Manasije, nijedan od njih „nije uspeo da nadmaši značaj Studenice“ (Dejan Medaković, Manastir Studenica u istoriji srpskog naroda). Studenica je kroz čitav srednji vek ostala kultni manastir Stefana Nemanje (osnivača srpske države i prvog studeničkog igumana od 1196. do 1198), Svetog Save (osnivača srpske Crkve, koji je bio treći po redu Studenički iguman od 1206. do 1214. godine), i Stefana Prvovenčanog (koji se smatra prvim krunisanim srpskim Kraljem). Čudotvorne mošti Svetog Simeona izlivale su Sveto miro isceljujući bolesne, pa su u Studenicu na poklonjenje dolazili ne samo plemići već i običan narod. Zato su i vladari iz drugih srednjovekovnih srpskih dinastija, Lazarevići i Brankovići, veliku pažnju obraćali na studenički kult, negujući tako vladarsku tradiciju Nemanjića čiji su bili, ne samo naslednici, već i potomci. Učena monahija Jefimija, udovica despota Uglješe Mrnjavčevića, poklonila je svojevremeno manastiru Studenica izvezenu plaštanicu Svetog Antonija Iraklijskog, remek delo vizantijske veziljske umetnosti. Princeza Olivera Lazarević, kći Kneza Lazara i Kneginje Milice, a supruga sultana Bajazita I, darovala je oko 1402. godine, najstariji sačuvani pokrov za kivot Svetog Stefana Prvovenčanog.

„Danas radosno crkva tvoja poštuje življenje tvoje i prinosi ti veselo pojanje okupljajući duhovna tvoja čeda, radosne slavitelje tvoje, prepodobni, anđelskog tvog života, darovane ti svetlosti i slave, preblaženi Simeone!

Vapije ti hvalno tvoja svečasna velika Lavra, žitelja ti i graditelja i otačastvoljupca imajući, mudri, i hvaleći se poje neprestano: Molimo te, bogomudri Simeone, za stado svoje prilježno pomoli se da tvojeg truda plodove dobije i da se sačuva stado tvoje nepovredno!“

Sveti Sava, iz Službe Svetom Simeonu

.

„Ridaj i drhti veliki grade Studenički
i okolne zemlje sve,
jer se veliki i prvi Car Srba
od ovoga sveta rastaje…
Danas se Simon monah nareče
a skiptre države sinu svom predaje.
Veseli se Studenice, velika crkvo,
što takve čudotvorne mošti imaš,
likuj, velika reko studenička,
i saslužitelji obitelji ove,
velika nam radost danas nasta
i duhovno veselje.
Prepodobni oče Simone,
svoj rod ne zaboravi
što tvori svetu uspomenu Tvoju,
i moli se Gospodu
da budu pomilovane duše naše…
…Sijaš kao sunce
u crkvi studeničkoj…
…Osveti se moštima Tvojim crkva studenička
i sva okolna zemlja, preblaženi oče Simone…“

Patrijarh Pajsije, iz Službe Svetom Simonu ‐ Svetom Kralju Stefanu Prvovenčanom, 1628/29.

Težak vek

Sve do sloma srednjovekovne srpske države 1459. godine, studenički kult glavnog vladarskog manastira i aktivan i bogat crkveni, duhovni, prosvetni i kulturni život u Studenici, održavalo je brojno bratstvo a pomagao narod, plemstvo i vladarski domovi. Međutim, prvi vek robovanja pod Turcima, doneo je teškoće koje su pretile da manastir zapusti i propadne. Više nije bilo zaštite vladara, a o manastiru su se brinuli sami monasi. Dozvole za obnovu manastirskih objekata teško su se dobijale od turskih zavojevača, a i kada su pribavljane bile su „plaćane suvim zlatom“.

Taj vek bio je za Studenicu, kao i za čitav srpski narod „težak i bolan“. Nedugo po padu srpske Despotovine pod osmansku vlast, sa studeničkih crkava je skinut olovni pokrivač. Olovo je tu u manastirskoj porti, pred plačućim očima monaha, pretapano u kuršume.

Tek posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, stanje u okupiranoj Srbiji se donekle normalizovalo, kao i unutar same Srpske Crkve. Uređeni su odnosi između Crkve i osmanske države, pa su i uslovi za crkveni život i obnavljanje i izgradnju crkvenih objekata postali bolji. Tek tada su krovovi studeničkih crkava, doduše na najjednostavniji i najjeftiniji način, pokriveni kamenim pločama, ne bi li se sačuvao od daljeg propadanja njihov enterijer, freskopis i drugi artefakti.

Razaranja i obnavljanja u 17. i 18. veku

Studenički kult živeo je i u vreme ropstva pod Turcima. Manastir u kome su počivale mošti Stefana Nemanje budio je u narodu setu za vremenima slobodne srpske države. Međutim, Studenica se, deleći sudbinu svog porobljenog naroda, i dalje sudarala sa sudbinom hrišćanskog roblja.

Težak zemljotres i požar naneli su u 17. veku veliku štetu manastiru. Iako je Bogorodičina crkva sazidana na steni i veoma otporna na seizmološke udare, teško su postradali neki drugi objekti i manastirska imovina.

U ruski pogranični grad, Putivalj, 1629. godine je prispeo studenički arhimandrit Atanasije sa jeromonasima Timotijem, Makarijem, Akakijem i đakonom Josifom. Molio je da bude pušten u Moskvu i primljen od cara Mihaila kako bi tražio pomoć za postradalu Studenicu. Pomoć je bila neophodna da bi se podigle nove kelije, namesto izgorelih i srušenih, kao i da bi se pokrili krovovi manastirskih crkava. Kako studenički monasi nisu imali carsku „Žalovnu gramatu“ koja bi im davala pravo da dolaze u Rusiju po novčanu pomoć, oni su vraćeni natrag. Više sreće imao je studenički arhimandrit Neofit koji je 1655. stigao u Moskvu i dobio pomoć. Iste godine, ustrojen je i manastirski sinodik u kojem su zabeležena dragocena svedočanstva o ovim putovanjima. Neofit je putovao u Moskvu i 1662, gde je izdjestvovao carsku „Žalovnu gramatu“. Na osnovu nje u Moskvu je radi dobijanja pomoći od ruskog Cara putovao i arhimandrit Vasilije 1686. godine. Tom prilikom, Studeničani su darivali ruskom caru miro Svetog Simeona u srebrnoj posudi, srebrni krst i panagiju sa moštima jevanđeliste Luke. Arhimandritu su date samurove kože u vrednosti od 20 rubalja i 15 rubalja u novcu. Kao posebna milostinja predstavnicima manastira, date su samurove kože u vrednosti od 150 rubalja „zato što dugo nisu dolazili“. Studenički arhimandrit Pahomije, boravio je u Rusiji u dva maha 1699. i 1703. godine, i tada dobio pomoć u samurovini u vrednosti od 100 rubalja. Zahvaljujući tome, manastir je delimično obnavljen 1631. godine, i potom u više navrata tokom 17. veka.

Kraj 17. veka doneće nova razaranja, koja ovoga puta nisu zavisila od moći prirode, već od burnih istorijskih zbivanja na balkanskom tlu. Srbija je postradala kao poprište Austrijsko‐turskog rata (1683‐1699). Naročito je osmanski kontraudar, koji je prouzrokovao Veliku seobu Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, bio posebno razarajući po srpsko tle, pa i po manastir Studenicu. Patrijarh Arsenije je prilikom povlačenja posetio Novi Pazar, a potom i Studenicu. Zato je, po dolasku Turaka, Sveta Carska lavra opljačkana. Ostalo je zabeleženo u letopisima da se „1689. godine razori srpska lavra sveta crkva Mileševa, i Đurđevi Stupovi, i Sopoćani, i velika lavra Studenica“. Prema nekim izvorima tom prilikom su Osmanlije posekle čitavo manastirsko bratstvo. Hronike nam kazuju da je opljačkano blago Studenice uništavano, bacano ili prodavano na putevima od Studenice ka Beogradu.

Sledeći ideju Trećeg Rima, Moskva je očigledno zauzela zaštitnički stav prema svim pravoslavnim monasima koji su živeli pod vlašću Otomanske imperije. Međutim, srpski manastiri, pa i Studenica, stekli su i druge zaštitnike i pomagače. Oni su ponekad igrali ulogu „drugih ktitora“. Bile su to vlaške vojvode koji su i rodbinskim vezama bili povezani sa poslednjim potomcima srpskog srednjovekovnog plemstva. Ugrovlaške Vojvode, Mateja Besaraba 1644. i Grigorije Gika, 1662. godine izdali su Studenici povelje kojima joj godišnje prilažu po 6000 peneza (groša) svaki. Darovnu povelju Mateja Besarabe potvrdio je 1706. u Bukureštu vlaški vojvoda Kostadin, a isto je postupio i 1715. godine ugrovlaški vojvoda Stefan Kantakuzen.
Uprkos svemu, Studenica se decenijama nalazila u teškom materijalnom položaju. Manastir je ponovo obnovljen 1758. godine, ali je usled posledica novog rata između Austrije i Turske, nanovo bio gotovo zapusteo. Od ruske pomoći pokrivena je 1762. godine Bogorodičina crkva, a Osmanlije su 1773. fermanom potvrdile neke ranije privilegije Studenice i njenog bratstva. Fermanom sultana Abdul Hamida I, Studenici je 1777. godine potvrđeno pravo na neka imanja bez plaćanja desetine.

Studeničkom igumanu Maksimu izdat je Berat kao carskom odgajivaču sokolova. Povelje manastira Studenica vešto su skrivane u vreme ratnih dešavanja i mudro korišćene, kako na teritoriji pod osmanskom okupacijom, tako i vezano za privilegije Srba na teritoriji Austrije i Ugarske. U Austro‐turskom ratu 1789. godine, bratstvo manastira Studenice prešlo je u Banat noseći sa sobom i mošti sv. kralja Stevana Prvovenčanog. U prvi mah, za boravište određen im je manastir Vojlovica kod Pančeva. Mihaljevićev frajkor oslobodio je 1790. godine manastir Studenicu od Turaka. Neposredno pre toga manastir su Osmanlije opljačkale i zapalile. Pukovnik Mihaljević je izdao jedan atestat koji svedoči o uslugama koje su studenički monasi učinili carskoj vojsci izlažući se neposrednim opasnostima. U tom atestatu Mihaljević svedoči da su studenički monasi usled turske osvete izgubili svoje imanje i da su manastir napustili ponevši sa sobom mošti Svetog Kralja Stefana Prvovenčanog. Jedna predstavka koju su stanovnici raznih mesta u Srbiji te 1790. godine uputili Temišvarskom saboru svedoči o teškom stanju u Beogradskom pašaluku i o njihovom očajanju. U tom tekstu se kaže da su Srbi spremni, ukoliko im se ne pomogne da se bore, jer je bolje da „kao junaci izginu, nego da ih kao stoku poseku neprijatelji“. Ovu predstavku je na prvom mestu potpisao studenički arhimandrit Vasilije Radosavljević sa ostalom bratijom.

Posle Druge seobe Srba u Austriju i Ugarsku 1740. godine, patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta tačno je uvideo da će i kod Srba na ovim novonaseljenim teritorijama veliku ulogu u očuvanju duhovnosti, vere i nacionalnog identiteta igrati kultovi manastira‐zadužbina srednjovekovnih vladara: Studenice, Žiče, Pećke Patrijaršije… Još 1733. godine Patrijarh je u Beču poručio, uz bakroreze Loze Nemanjića i Svetog Save sa srpskim Svetiteljima, i jedan bakrorez sa prikazom Studenice. Studenički iguman Konstantin je 1742. u Pešti započeo, a 1748. godine u Studenici dovršio, prvi prepis Hronika Grofa Đorđa Brankovića u pet knjiga. Na kraju svog Pogovora Konstantin je naglasio da se „prepis vrši u čast i slavu Bogu, Bogorodici, Svetom Simeonu i Simonu, srpskim prosvetiteljima i svim drugim ljudima otečestva našeg i svim svetima“. Patrijarh Arsenije poklonio je Studenici 1747. godine jedan zlatotkani pokrov za kivot Svetoga Kralja.

Turske vlasti su posle zaključenja Svištovskog mira 1791. godine u izvesnoj meri olakšale položaj Srba u Beogradskom pašaluku. Sultan je već 1794. godine izdao ferman kojim se potvrđuje ranija doneta odluka o podizanju i obnavljanju crkava. Te olakšice iskoristili su i Studeničani. Radi dobijanja fermana za opravku Studenice, 1798. godine je u Carigrad išao studenički jeromonah Teodosije. Turci su odobrili opravke u manastiru. Ostalo je zabeleženo u jednoj naredbi (buruntiji) šta je sve tada u manastiru Studenici opravljeno, a jedna beleška iz 1800. godine svedoči da je u Studenicu dolazio i mitropolit Janićije da nadgleda radove. Izgleda da se radilo o većim opravkama, jer su se Studeničani uputili na razne strane kako bi prikupili potrebna sredstva. Deo novca prikupljen je i zaduživanjem kod manastira Hilandara. Obimne popravke iz 1798/99. godine, nažalost nisu bile dugovečne jer je za vreme i posle Prvog srpskog ustanka, Studenica ponovo postradala i bila obnovljena tek 1839. godine.

Manastir Studenica u Prvom srpskom ustanku

U Prvom srpskom ustanku aktivno i značajno mesto imao je i manastir Studenica. U organizaciji ustanka i bojevima sa Turcima naročito su se istakli studenički arhimandriti, Hadži Melentije Simeonović Nikšić (1780‐1816, potonji episkop Šabački i Užički, ubijen po nalogu Kneza Miloša) i Samuilo Jakovljević (1760‐1824, umro u zatvoru u Carigradu). Studeničko bratstvo na vreme je sklonilo mošti Svetog Kralja Stefana Prvovenčanog u manastir Vraćevšnicu. Već 1805. godine Turci su opljačkali i popalili Studenicu. Monahu Ruvimu Osmanlije su u Novom Pazaru odsekle glavu, a monaha Nikifora su obesili. Naredne 1806. godine, Turci su ponovo opljačkali i popalili manastir, što iz osvete za učešće i podršku Studeničana ustanku, što zbog, za Srbe tada veoma značajnog studeničkog vladarskog kulta, koji ih je sve snažnije bodrio u borbi za vaskrs državnosti i oslobođenje od Turaka.

Još na početku Prvog srpskog ustanka bila uočljiva je velika pažnja koju su Sovjet i sam Vožd Karađorđe, iskazivali prema moštima Prvovenčanog srpskog Kralja. Akademik Dejan Medaković smatrao je da „nije preterano reći da je bila reč o nameri da se u obnovljenoj srpskoj državi ustroji i pravi državni kult“. To potvrđuje i ratna zastava Vožda Karađorđa, na čijem je reversu bio naslikan lik Svetog Stefana Prvovenčanog.

Po propasti Prvog ustanka 1813. godine, Turci su još jednom opljačkali i spalili Svetu Carsku lavru i tom prilikom se dogodio jedan veoma nesretan događaj. Monah Sofronije, koji je živeo u studeničkoj isposnici, u strahu i očajanju, spalio je veliki broj starih i veoma vrednih rukopisnih knjiga da ne padnu u ruke Osmanlija,.

Karađorđevići, Obrenovići i manastir Studenica

Uprkos dinastičkim smenama u Srbiji 19. veka, obe dinastije iskazivale su brigu i staranje da se održi kult Svetog Kralja. Supruga Vožda Karađorđa, Jelena, darivala je jedan od pokrova za kivot Svetog Kralja 1813, a 1831. godine i Knez Miloš. Kneginja Persida Karađorđević, supruga Kneza Aleksandra, Studenici je 1853. godine poklonila skupoceni, srebrom okovani kivot, sa grbom Kneževine Srbije u kojem i danas počivaju mošti Svetog Stefana Prvovenčanog. Nacrte za ukrašavanje kivota je umetnički obradio jedan od najvećih umetnika‐zlatara tog doba, bečlija Vincenc Kacler (1823‐1882).

Na zahtev kneza Miloša 1815. godine izbegli studenički monasi, iz manastira Feneka, zajedno sa moštima Svetoga Kralja, vratili su se u Srbiju. To je u narodu ostavilo snažan utisak. Studeničani i dragocene mošti bili su privremeno smešteni u manastiru Kalenić. U međuvremenu u Studenici je ponovo izgrađen vodovod, kako bi se monasima po povratku olakšao život u manastiru. Po naređenju samog Kneza, osmišljena je detaljna ceremonija prenosa moštiju i selidbe monaha iz Kalenića u Studenicu. Ceremonija je održana bez Kneževog učešća jer je on te 1839. godine bio primoran da napusti Srbiju.

Tri i po veka od svog nastanka, prvobitne freske u studeničkoj Bogorodičinoj crkvi iz 1208/09. doživele su veliku obnovu 1569. godine. Obnovu je izvršio Longin, najveći srpski slikar 16. veka, sa nepoznatim saradnicima. On je oštećene i izbledele zidne dekoracije restaurirao poštujući njihov izvorni duh i karakter, ali je i na praznim površinama islikao scene i figure sasvim u skladu sa umetničkim shvatanjem tog vremena. Tako je nastala nova, poslednja značajna umetnička celina Studenice, jedna od najvrednijih u srpskoj likovnoj baštini 16. veka. Naredna obnova freskopisa urađena je po povratku monaha i Kraljevih moštiju u manastir 1846. godine i nije bila nimalo sretno rešenje. U Bogorodičinoj crkvi je preko starog živopisa, potamnelog od čađi i delimično oštećenog, postavljen nov, umetnički potpuno bezvredan i beznačajan sloj, rađen u skladu sa nekim tendencijama u umetnosti 19. veka. Misleći da rade dobru stvar za lepotu i sjaj Svete Carske lavre, autori ovog freskopisa, zapravo su oštetili najvredniji studenički freskopis iz 13. i 16. veka. Ovaj poslednji sloj, na svu sreću uklonjen je 1951. godine.

Studenička bolnica

Zasluge za osnivanje prve srpske srednjovekovne bolnice, kao i prve bolnice na tlu Srbije, one u Hilandaru 1198. i Studenici 1208. godine, pripadaju Svetom Savi. On je Studeničkim tipikom osnovao u Studenici bolnicu, po vizantijaskim manastirskim uzorima. Interesantno je da je to bila bolnica za lečenje, a ne samo hospis za neizlečive. Preko nje se u Srbiju prenosila vizantijska medicinska praksa. „Doprinos Studenice našoj medicinskoj nauci bio je ne samo u tome što je ona posedovala bolnicu, nego je i sama po svojoj prirodi bila i ostala duhovna bolnica. U njoj se vekovima prosvećivalo i lečilo verom, i duša i telo“. Prema nekim izvorima bolnica se zvala “ Duh Sveti“’. U okviru bolnice Sava je odvojio odeljenje za duševne od odeljenja za telesne bolesnike. Studenički tipik iz 1215. godine propisao je pravila ophođenja sa bolesnicima.

Studenička bolnica spada među najstarije u Evropi. Radom studeničke bolnice „Srbi ulaze u porodicu evropske medicine“. U srpskoj srednjovekovnoj medicini bilo je dobro poznato učenje antičke medicine (Hipokrata, Aristotela, Galena i dr.), kao i lekara čuvene aleksandrijske, ranovizantijske, salernske i monpeljeske medicinske škole. Osnivač prvih srpskih bolnica, Sveti Sava, pored poznavanja uređenja vizantijskih bolnica u Carigradu, bio je dobro upućen i u poznavanje terapijske vrednosti pojedinih lekova koje je koristila medicina toga doba. O ovome nalazimo potvrdu u Teodosijevom „Žitiju Svetog Save“. U njemu se pripoveda kako je Sveti Sava pri svom povratku iz Jerusalima posetio sultana u Aleksandriji, koji mu je dao znatnu količinu arapskih lekova: balsamovo ulje, aloju, aromatike. Navedeni lekovi imali su široku primenu u srednjovekovnoj medicini (lečenje rana, fraktura, oboljenje digestivnog trakta…), a njihovu vrednost priznaje i savremena medicinska nauka.
Razvoj medicine u srednjovekovnoj Srbiji nije se temeljio isključivo na narodnim lekovima, već i na vizantijskoj medicini. Ona je predstavljala nastavak antičke medicine. Bazirana je i na medicinskim tekovinama Zapadnog sveta, i tako je u suštini predstavljala sintezu vizantijske i zapadnjačke medicine.

Od medicinskih spisa koji su pripadali studeničkoj bolnici i manastiru, tj. koji su u njemu prepisani, ostao nam je sačuvan samo jedan ‐ Jovana Damaskina (675‐749) O čoveku, i šta je čovek. Danas se ovaj rukopis nalazi u Univerzitetskoj biblioteci u Bolonji.

Bolnica manastira Studenice, prva bolnica osnovana na teritoriji stare srpske države, „trajni je spomenik ne samo srpske medicine već i srpske kulture“. Druga bolnica je nastala u Manastiru Žiča 1217. godine. Proći će vekovi u Turskom ropstvu pre nego što će 1817. godine u Kraljevu biti otvorena „Narodna ambulanta Kneževića“. Danas Zdravstveni centar u Kraljevu nosi ime „Studenica“.

Manastir Studenica danas

Nekada se u manastiru Studenica nalazilo 14 crkava. Od njih su danas sačuvane samo 3 koje su i bogoslužbeno aktivne: Bogorodičina crkva (koju je sazidao Stefan Nemanja 1196, sa Radoslavljevom pripratom sazidanom 1235. godine); crkva Svetog Nikole (iz 13. veka) i crkva Svetog Joakima i Ane (tzv. Kraljeva crkva, zadužbina Svetog Kralja Milutina iz 1314. godine). Freskopis glavne, Bogorodičine crkve, završen je u vreme kada je Sveti Sava bio iguman Studenice, 1209. godine. O tome nam svedoči i ktitorski natpis u obodu kupole, otkriven 1951, posle uklanjanja freskopisa iz 1846. godine: „Ovaj Presveti hram Prečiste Vladičice naše Bogorodice sazdan bi veleslavnim velikim Županom i svatom (prijateljem) cara grčkog Aleksija, Stefanom Nemanjom koji je primio anđeoski obraz kao Simeon monah… velikoga kneza Vukana godine 1208/9, indikta 9. I mene, koji je ovde služio, pomenite Savu grešnago.“

U studeničkoj porti su nedavno pronađeni ostaci dva objekta, jednog manastirskog konaka (u kome je pronađen novac iz doba kneza Lazara) i ktitorske rezidencije. Rezidencija, koja u osnovi ima oko 300 m2 predstavljala je u 13. i 14. veku dvor u kome su boravili vladari iz dinastije Nemanjić, prilikom svojih boravaka u manastiru. Ove građevine bile su spaljene u godinama oko Kosovske bitke, što je takođe novo otkriće. Manastir je kasnije obnavljan, ali ova zdanja nisu. Na tom prostoru se od 17. veka sve do pedesetih godina prošlog veka, nalazila manastirska bašta. Na ostacima vrhunskih spomenika, poput Studenice, dozvoljene su rekonstrukcije samo do one mere do koje se zna kako su zgrade izvorno izgledale. Zato se nad ovim objektima može izvesti obnova, ali se ne sme doziđivati tako da nova građevina pretenduje da bude idealna rekonstrukcija originala. Arheološkim istraživanjima 2012. godine, otkriveni su ostaci još dve crkve iz 13. veka. Pored tri pomenute studeničke crkve, u potpunosti su očuvani još: Zapadna Kula, Trpezarija Svetog Save, tri konaka i bunar. U ruševinama se i dalje nalaze: crkva Svetog Jovana Preteče, crkva Svetog Dimitrija, kelija Stefana Nemanje i još neke monaške kelije. U blizini manastira Studenice nalaze se Isposnica Svetog Save i crkva Pridvorica, posvećena Preobraženju Gospodnjem. Prema predanju, Pridvoricu je sagradio jedan od Nemanjinih sluga u isto vreme kad je završavana gradnja Studenice.

U vinskom podrumu iz 18. veka, ispod velikih naslaga maltera, otkriven je veoma kvalitetan sloj gradnje, za koji su stručnjaci utvrdili da potiče iz vremena nastanka manastira, tj. čak iz 12. veka. U pitanju je verovatno najstarija manastirska gostoprimnica, koja će uskoro takođe biti obnovljena.

U Svetoj Carskoj lavri manastiru Studenica danas živi bratstvo od desetak monaha i iskušenika. Oni se u svemu pridržavaju tipika koji je ustanovio Sveti Sava. Svakodnevno se mole i šire reč Božiju, dočekuju vernike i turiste, bave se zemljoradnjom i stočarstvom, proizvode sveće, kvalitetno manastirsko vino i rakiju, slikaju ikone, pišu knjige i vredno brinu o manastiru i svim njegovim duhovnim i materijalnim vrednostima. Od 1986. godine, Manastir Studenica se nalazi na Listi svetske kulturne baštine UNESKA.

Ovom prilikom Fond „Princeza Olivera“ i ekipa dokumentarno‐igranog filma „Put ružama posut“ još jednom zahvaljuju bratstvu manastira Studenica na gostoprimstvu koje su nam ukazali u martu i aprilu ove godine, a koje će nam zauvek ostati u najlepšem sećanju.

Manastir Studenica je prvi utvrđeni srpski manastir

Manastir Studenica se danas slobodno može smatrati za prvi srpski utvrđeni manastir. Prema rečima Dr Marka Popovića, koji u ime Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture danas rukovodi arheološkim istraživanjima u Studenici: „Obziđe Studenice više je ličilo na tvrđavu nego na manastirsku ogradu i zato se nekada pretpostavljalo da je manastir građen na mestu ranije podignutog utvrđenja. Međutim, arheološki nalazi iz 2012. godine su potvrdili da je zidine sagradio Stefan Nemanja. Posle Studenice nijedan srpski manastir nije bio fortificiran sve do 14. veka, kada su zbog turske invazije prvo Ravanica (1375‐1377), a potom i Manasija (1407‐1418) građeni u okviru moćnih bedema.”

 

Nikola Giljen

Tekst je publikovan u reviji „Istorija“ i nastao je kao deo naučno-istraživačkog rada Fonda „Princeza Olivera“   www.princezaoliverafond.org.rs