JELISAVETA NAČIĆ ‐ Prva žena arhitekta među Srbima

 

JELISAVETA NAČIĆ ‐ Prva žena arhitekta među Srbima

Prva žena arhitekta u Srbiji je bila Jelisaveta Načić (1878‐1955) koja je projektovala mnoga kapitalna zdanja u predratnom Beogradu

 

Prvi damski rukopis beogradske arhitekture

Danas, samo u Društvu arhitekata Beograda, žene čine preko 43 % članstva i polovinu članova Upravnog odbora tog Društva. Pre 112 godina među arhitektama u Srbiji postojala je samo jedna žena. Bila je to Jelisaveta Načić. Ova nežna, vredna i maštovita dama, ogromnog talenta, prokrčila je srpkinjama put u ovu do tada isključivo mušku profesiju.

 

Prva dama u Indžinirskoj školi

Jelisaveta Načić rodila se poslednjeg dana 1878. godine u Beogradu. Njen otac Mihailo S. Načić bio je uspešni trgovac na veliko, poreklom iz Požarevca. Jelisavetina majka bila je kći Jovana Savića, upravnika Uprave fondova, a po ženskoj liniji vodila je poreklo od porodice Ičko, iz koje je poticao i čuveni trgovac i diplomata Petar Ičko.

Prva srpkinja arhitekta rodila se i sve do kraja Velikog rata živela u porodičnoj kući u Vlajkovićevoj ulici broj 9, koja, nažalost, danas više ne postoji. Porodica Načić u početku je bila mnogobrojna. Jelisaveta je imala još dvanaestoro braće i sestara. Međutim, troje od njih umrlo je od raznih dečijih bolesti, a šestoro je u mladosti pokosila tuberkuloza.

Osnovnu školu i gimnaziju Jelisaveta je završila u Beogradu kao odličan đak. Imovinsko stanje omogućilo joj je da studira i bila je jedino dete u porodici Načić koje je steklo akademsko obrazovanje. Odlučila je da studira arhitekturu. Bilo je to samo deset godina pošto je prvim dvema mladim Srpkinjama dozvoljeno da pohađaju Veliku školu (tadašnji Univerzitet). U to vreme, devojke koje su se odlučile da steknu akademsko obrazovanje obično su studirale na Filozofskom fakultetu. Jelisaveta je bila prva Srpkinja na tek otvorenom Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta, koji je zamenio negdašnju Indžinirsku školu. Njena odluka bila je pravi podvig za ono vreme i svojevrsni prelomni trenutak u istoriji visokog školstva u Srbiji. Tada je bilo često mišljenje da ženama nije potrebna ni srednja škola, a kamoli univerzitetsko obrazovanje. Takođe, oni koji su to i odobravali, najčešće su smatrali da je akademski obrazovanim Srpkinjama mesto među učiteljicama i nastavnicama.

Vojska kao prepreka

Na Arhitektonski odsek Jelisaveta Načić se upisala 1896. godine i sa odličnim uspehom diplomirala u roku, 1900. godine. Ne samo da je ona bila prva žena arhitekta u Srbiji, već je bila u grupi prvih srpskih arhitekata odškolovanih u Otadžbini. Svi dotadašnji srpski arhitekti završavali su od 1846. Indžinirsku školu, a od 1863. Tehnički fakultet, a potom su najtalentovaniji i skloni arhitekturi kao državni stipendisti slati na studije arhitekture po prestonicama Zapadne Evrope.

Odmah po svršetku školovanja gđica Jelisaveta Načić dobila je nameštenje u Ministarstvu građevina kao tehnički crtač. Posle dvogodišnjeg stažiranja položila je državni ispit i zvanično dobila zvanje arhitekte. Međutim, tada se pojavio problem koji je onemogućavao da kao žena ostane na službi u Ministarstvu. Nameštenje na položaj državnog činovnika ‐ arhitekte u Ministarstvu građevina, kao i u drugim ministarstvima, podrazumevalo je zapravo položaj ukaznog činovnika. Za to je bilo neophodno da kandidat ima odslužen vojni rok. Kako žene u Kraljevini Srbiji nisu podpadale pod vojnu obavezu nije im bilo omogućeno da postanu ukazni činovnici. Jelisaveta se godinu dana borila da dobije zasluženo nameštenje u Ministarstvu građevina. Pisala je čak i molbe Ministarstvu vojske da joj odobri da služi vojni rok, ali bez uspeha.

Posle godinu dana, 1903, Jelisaveta Načić je morala da prihvati posao arhitekte u Beogradskoj opštini, sa platom od 3.000 dinara godišnje. Tada počinje Jelisavetina veoma plodna, ali relativno kratka karijera arhitekte i gradskog urbaniste, koja je trajala samo do 1916. godine.

Beograd na razmeđi vekova

Vreme u kome se Jelisaveta Načić školovala i stvarala bilo je doba u kome je Beograd, zahvaljujući povoljnim političkim i ekonomskim prilikama velikom brzinom menjao svoje obličje. Od negdašnje turske varoši oko Kalemegdanske tvrđave pretvarao se u moderan evropski grad. Poslednjih decenija 19. i prve decenije 20. veka u Beograd su asvaltirani kolovoz i trotoar zamenio je turske kaldrme. Uveden je gradski vodovod i tramvaj na konjsku vuču (1892), kao i električna rasveta i prvi električni tramvaj (1894), a otpočela je i izgradnja savremene kanalizacione mreže (1905).

Sa zapada su u srpsku prestonicu pristizali razni arhitektonski stilovi ‐ francuska dekorativna arhitektura, minhenski jugendstil, bečka secesija, ali se obnavljao i srpsko‐vizantijski stil. Armirani beton bio je sve popularniji među građevinskim materijalima. Doneti su savremeni zakoni o izgradnji i urbanističkom uređenju grada. Jelisaveta Načić ubrzo postaje jedan od nosilaca novih tendencija u beogradskoj arhitekturi na prelasku između dva veka.

Kalemegdanske stepenice

Na početku rada u Opštini, Jelisaveta Načić je dobila zadatak da učestvuje u realizaciji i nadziranju gradnje škole u Makenzijevoj ulici, prema projektu čuvenog Dimitrija T. Leka. Tu je stekla dragoceno iskustvo koje je nedugo zatim mogla da koristi.

Jedan od prvih samostalnih zadataka Jelisavete Načić u Beogradskoj opštini bilo je uređenje Malog i Velikog Kalemegdana, prema idejnim skicama Dimitrija Leka. Ovaj posao, započet oko 1901, završen je pred Balkanske ratove. Prema njenim projektima sagrađeno je 1903. neobarokno stepenište sa česmom koje i danas krasi ulaz na Kalemegdan iz pravca ambasade Republike Francuske. Po tim stepenicama sazidanim, od prelepog zelenkastog kamena iz Ripnja, Načićevu i danas ljudi najčešće pamte i po njima je često od milošte zovu „Damom od lepog stepeništa“ ili „Damom od baroknih stepenica“. Jelisaveta je bila autor i ograde Savskog šetališta, ali je ovo njeno delo, nažalost, uništeno u toku borbi za Beograd u I svetskom ratu. U tim borbama uništena je i kružna peć i druga postrojenja za pečenje i prizvodnju cigle, koju je prema projektima Jelisavete Načić Beogradska opština podigla kod zemljanog majdana u Prokopu, blizu tadašnje Jatagan male.

Crkva Aleksandra Nevskog

Početkom 1904. godine, Jelisaveta Načić je učestvovala na konkursu za projekat crkve zadužbine Karađorđevića na Oplencu. Među 18 najpoznatijih srpskih arhitekata toga doba, prvu nagradu je dobio projekat Nikole Nestorovića. Jelisaveta Načić je osvojila zavidno treće mesto.

Podstaknuta ovim značajnim uspehom, tada dvadesetšestogodišnja Jelisaveta Načić, nastavila je da se bavi i sakralnom arhitekturom. Projektovala je hram Aleksandra Nevskog na uglu Dušanove i Francuske ulice na Dorćolu, čija je gradnja započela 1912. godine. Gradnju su prekinuli Balkanski i I svetski rat. Posle rata, pošto je Načićeva napustila profesionalnu karijeru, gradnja je nastavljena, ali prema projektu koji je u mnogome izmenjen. Sa oko 20 % od originalne Jelisavetine ideje crkva je sazidana 1928.

Jelisaveta Načić bila je i autor projekta za spomen‐crkvu Svetog Arhangela Mihaila u Štimlju, na Kosovu, koje je 1920. godine sagradila Naka Spasić, predsednica Kola srpskih sestara. Albanski teroristi spalili su ovaj hram 2004. godine.

Osnovna Škola „Kralj Petar I“

Posle Kalemegdanskih stepenica, delo po kome istorija najviše pamti Jelisavetu Načić jeste projekat Osnovne škole u ulici Kralja Petra I br. 7, koja i danas postoji i nosi ime najomiljenijeg srpskog vladara u savremenoj istoriji. Ovo zdanje stručnjaci danas smatraju „najboljim i najznačajnijim“ Jelisavetinim ostvarenjem, kao i „jednim od bitnih uspelih ostvarenja u istoriji beogradske arhitekture s početka 20. veka.“

Škola je sagrađena 1907. u akademskom stilu modernizovane renesanse i predstavlja idealno arhitektonsko rešenje na veoma nepovoljnom terenu. Načićeva je uspela da sagradi lepu i funkcionalnu zgradu koja ne remeti pogled na susednu Sabornu crkvu Svetog Arhangela Mihaila, već sa njom tvori idealnu celinu.

Zahvaljujući uspesima na samom početku karijere, o Jelisavetinom talentu se veoma pohvalno pisalo, još dok je aktivno stvarala. Dr Zora Prica u almanahu Srpkinja (Sarajevo, 1913), u odeljku „Umetnice“ ‐ „Caja Načićeva“ piše: „U Beogradu, gde ima vrlo spremnih i valjanih arhitekata, gospođica Caja (nadimak od Jelisaveta, prim. aut.) Načićeva zauzima veoma vidno i ugledno mesto… Gospođica Načićeva raspolaže sa velikom spremom u svojoj struci, vredna je i savesna u poslu, i svi koji je poznaju uvereni su da će na polju svoga rada postići još više.

Radnički stanovi

Beogradska opština je 1909. godine na Gundulićevom vencu otpočela gradnju kompleksa zgrada sa jeftinim i funkcionalnim stanovima za radnike. Ovaj projekat je zbog ratova bio prekinut i dovršen je tek dvadesetih godina 20. veka. Tri najstarije zgrade u ovom kompleksu, dve manje, na uglovima ulica Komnen Barjaktara i Herceg Stjepana, i jedna veća zgrada u Venizelosovoj 13, delo su Jelisavete Načić.

Ona je ove zgrade oblikovala skromnim arhitektonskim sredstvima, pa na fasadi i ne postoji druga dekoracija osim vrlo plitke plastike u stilu secesije, iznad i ispod prozorskih otvora. Kompleks radničkih stanova sačuvao se do danas i predstavlja kulturno‐istorijski spomenik od velikog značaja kao najstariji sačuvani kompleks takve vrste u Beogradu.

Bolnica za tuberkulozne bolesnike

U okviru Opšte državne bolnice na Zapadnom Vračaru, na uglu Resavske i Durmitorske ulice, prema projektu Jelisavete Načić izgrađena je 1912. godine Bolnica za tuberkulozne bolesnike, prva ustanova ovakve vrste na teritoriji Srbije.

Gotovo polovinu Jelisavetine braće i sestara pokosila je tuberkuloza. Bez obzira što su im roditelji bili imućni i mogli da im pruže adekvatnu zdravstvenu zaštitu, u zemlji tada nije bilo ustanove u kojoj se moglo posvetiti dovoljno pažnje lečenju ove tada opake bolesti. Nema sumnje da je i iz profesionalnih, ali i iz ličnih, emotivnih razloga Jelisaveta Načić zdušno prionula na projektovanje ove bolnice i radeći sa ogromnom voljom i ljubavlju.

Jelisaveta Načić je ponovo pronašla jednostavno funkcionalno rešenje a ednu specifičnu građevinu, a da je nimalo nije lišila lepote. Prema sačuvanim fotografijama, bolnica je bila zgrada duga 40 metara, sa centralnim delom i dva krila. Na centralnom delu nalazile su se dve natkrivene terase za odmor tuberkuoznih bolesnika na vazduhu, ukrašene dorskim stubovima. Zgrada je dužom stranom bila paralelna sa Durmitorskom ulicom, koja se dosta strmo spušta ka ulici Kneza Miloša. No, Jelisaveta Načić je i ovaj put vešto savladala nepristupačan teren.

Ubrzo posle izgradnje, Bolnica za tuberkulozne bolesnike je, na Jelisavetino ogromno zadovoljstvo, otpočela sa radom. U toku 1914. i 1915. godine teško je oštećena austrougarskom i nemačkom artiljerijom. Posle rata, utvrđeno je da se zgrada ne može obnoviti, pa je srušena.

Privatne kuće

Veliki deo Jelisavetinog opusa čine projekti privatnih stambenih zgrada i kuća, od kojih neke i danas postoje. Jedna od najpoznatijih je kuća zidana za senatora Kraljevine Srbije Arsu Drenovca, čuvenog radikala i beogradskog trgovca, rodom iz Kruševca. Ova lepa stambena zgrada sa većim brojem stanova različite kvadrature, projektovana je u eklektičkom stilu sa diskretnim baroknim i renesansnim motivima i zidana između 1907. i 1912. godine. Zbog čudnog oblika placa i ponovo strmog terena, ova građevina je imala specifičan oblik izduženog trapezoida, a Jelisaveta je opet upotrebila svo svoje umeće da uspešno savlada strminu terena. Jednospratnica duga preko 60 metara, postojala je na uglu Kosovske br. 19 i Kondine ulice sve do sedamdesetih godina prošlog veka, kada je umesto da bude obnovljena ‐ srušena.

Jedna mala, trosobna kuća, sazidana po projektu Načićeve 1911. godine, u dvorištu Birčaninove ulice br. 13, a po narudžbini gospodina Protića, inspektora Ministarstva privrede, takođe danas više ne postoji.

Na svu sreću, ostale su sačuvane tri privatne kuće koje je projektovala Jelisaveta Načić. Jedna od njih je kuća knjižara Marka Markovića na uglu ulica Gospodar Jovanove 45a

Druga je kuća artiljerijsko‐tehničkog pukovnika Božidara Krstića, na uglu Đure Daničića br. 2 i Hilandarske br. 11, u delu Beograda nazvanom Kopitareva gradina. Obe kuće sagrađene su 1904. godine u klasicističkom stilu.

Treća od sačuvanih privatnih kuća, sazidanih prema projektima Jelisavete Načić je kuća Zorke Arsenijević u Lominoj ulici br. 46. Ova kuća, u stilu secesije sa floralnim ukrasima, izgrađena 1908. godine, zapravo je Jelisavetina adaptacija već postojeće kuće, dogradnjom radionice, radnje, kancelarijskog i novog stambenog prostora.

Omiljena širom grada

Jedan deo Jelisavetinog opusa čine i prepravke privatnih kuća koje je radila po narudžbini. Sačuvano je 5 takvih planova širom Beograda: u ulicama Brankovoj, Kraljice Natalije, Vojvode Milenka, Beogradskoj i na Kosančićevom vencu. Pošto su lokacije ovih kuća prilično udaljene, može se zaključiti da nije bilo u pitanju obično preporučivanje zadovoljnih klijenata u komšiluku, već da je Jelisavetu već na početku karijere, širom Beograda, pratio glas odličnog arhitekte. Neke od ovih prepravki bile su obimnije, dok su se druge sastojale samo u dodatnom ukrašavanju fasada.

Načićeva je bila arhitekta koja je mnogo volela svoj posao. Ona nije imala elitističke pretenzije i nije birala projekte. Želela je da svakom izađe u susret. O tome svedoči i jedan od njenih sačuvanih projekata za dogradnju perionice i šupe.

Terazijski plato

Pred Balkanske ratove, Beogradska opština je pristupila urbanističkom uređenju Terazijskog platoa. Na konkursu 1911. godine, prihvaćeno je idejno rešenje inženjera Veselina Ličića. Po ovom rešenju, projekat za uređenje Terazijskog platoa načinila je Jelisaveta Načić. Plato je podeljen na dva kolovoza, međusobno razdvojena prostorom za fontanu i dve cvetne aleje u liniji. U novo rešenje se nije uklapala postojeća Terazijska česma, pa je ona preseljena u Topčider, dok su iz istog razloga posečeni kestenovi a umesto njih posađeni jasenovi.

Nakon završetka II balkanskog rata, od Ivana Meštrovića je naručena fontana u čast srpskih pobeda u Balkanskim ratovima, koja je trebalo da bude postavljena na Terazijama. Predviđeno je da se sastoji iz bronzanog kipa visine pet metara, stuba, bronzanih maski i kamenih šolja koje nose figure lavova. Meštrović je spomenik za fontanu vajao osam meseci u fiskulturnoj sali osnovne škole u Ulici kralja Petra I, arhitektonskom delu Jelisavete Načić. Njih dvoje su odlično sarađivali u vezi projekta Terazijskog platoa ali, u čaršiji su počele da kolaju priče i o njihovoj ljubavnoj aferi. Ivan je bio oženjen, 4 godine mlađi od Jelisavete i poznat po mnogobrojnim vanbračnim vezama koje je njegova supruga tolerisala, a često ga i sama upoznavala sa budućim ljubavnicama. Naravno, da konzervativna beogradska javnost nije gledala blagonaklono na ljubavnu vezu Jelisavete i Ivana…

Početak I svetskog rata omeo je završetak uređenja Terazija. Na sreću, središnja figura, spomenik „Pobednik“ otpremljen je na livenje u Češku i tako spasen ratnih razaranja. Posle rata odlivak „Pobednika“ je vraćen u Srbiju, ali umesto na Terazijama, završio je u magacinu vodovodnih cevi na Senjaku. Zbog žustre rasprave u javnosti, vezane pre svega za nagost „Pobednika“, spomenik je postavljen tek u decembru 1928, na postamentu visokom 17 metara, na Kalemegdanu, dalje od pogleda Beograđana. Tu se nalazi i danas. Bez obzira ko šta o njemu misli, predstavlja jedan od najprepoznatljivijih simbola Beograda.

Terazijski plato, uređen prema projektu Jelisavete Načić, ali sa običnom fontanom, postojao je sve do 1947/48. godine. Tada je, zbog navodno neobnovljivih oštećenja, plato rekonstruisan prema projektu Nikole Dobrovića u sasvim modernističkom duhu. Uklonjena je fontana i cvetne aleje i Terazije su dobile svoj današnji izgled ‐ ni približno lep kao što ih je zamislila Jelisaveta Načić. Ni povratak terazijske česme iz Topčidera 1976. godine, nije uspeo da glavnom prestoničkom trgu povrati stari sjaj.

Antrfile

„Sve što jedan narod ima najlepšeg, najboljeg i najsvetijeg, sve odakle bi se mogla jasno čitati njegova kultura, njegove osobine i karakter, unosi on u svoj kulturni, industrijski, ekonomski i prosvetni centar ‐ svoju prestonicu. Većina prestonica i velikih varoši evropskih, postale su ono što su samo time, što su od početka bile centar, središte i srce zemlje, gde su se od samog njenog postanka u masi sakupljale energija i snaga samog naroda. Prolazeći kroz ovu izložbu čoveku se čini da prolazi kroz lepo uređene varoši i sa žaljenjem mora da konstatuje na kom stupnju ležimo mi sa našim Beogradom. Koliko je lepota prirode dala Beogradu, a koliko mu je malo čovek dao.“ (Jelisaveta Načić, „Izložba o opštem uređenju varoši u Berlinu 1910. godine“, Beogradske opštinske novine, br. 33, Beograd 1910)

Terazijski slavoluk

Pobedonosne 1913. godine, srpska prestonica dočekala je svoje „osvetnike Kosova i Slivnice“ slavolucima, posebno podignutim za ovu veliku nacionalnu proslavu. Ove „trijumfalne kapije“, kako su ih u frankofilskom duhu Srbi tada zvali, nikle su širom tadašnjeg Beograda, ali i u drugim većim mestima diljem Srbije.

U Beogradu je, prema jednom popisu, od Slavije, preko Nemanjine, Karađorđeve i Knez Mihailove ulice, sve do Kalemegdana i na samom Kalemegdanu, bilo podignuto 14 slavoluka u čast srpskih pobeda u Balkanskim ratovima. Kroz njih je, praćena poklicima Beograđana, pobedonosno marširala Srpska vojska. Slavoluci su bili ukrašeni nacionalnim simbolima ‐ krunama, grbovima, zastavama, kraljevskim monogramima i lovorovim vencima. Na većini slavoluka, nalazili su se razčičiti natpisi koji su slavili srpske pobede.

Autor jednog od slavoluka, podignutog na Terazijama, bila je Jelisaveta Načić. Prema nekim izvorima, na tom slavoluku bili su ispisani sledeći stihovi: „Zakliktao beli or’o / U bojnome svome žaru / Dična, hrabra srpska vojska / Vratila nam slavu staru / Blago vama od sad i do vijeka / Vi imate su čim red Miloša / i pred druge srpske vitezove“. Prema svedočenju Jelisavetine ćerke, Lucije‐Lule Bašić, na tom slavoluku se nalazio i natpis: „Još ima neoslobođenih Srba!“ Ovaj natpis bio je direktno usmeren protiv Austrougarske, jer se, posle Balkanskih ratova, nedvosmisleno odnosio na Srbe koji su još uvek bili pod jarmom „crno‐žute monarhije“.

Godine internacije

Kada je otpočeo I svetski rat, Jelisaveta je nastavila da radi kao arhitekta u Beogradskoj opštini. Njen posao se 1914/15. godine sveo na raščišćavanje ruševina koje su širom Beograda nemilosrdno pravile neprijateljske granate. Posle okupacije Beograda, Jelisaveta je prestala sa radom u opštini. Nastavila je da radi na uklanjanju ruševina, ali je iz protesta prema okupatoru odbijala da se angažuje na arhitektonskim poslovima. U nedostatku sredstava za život, radije se bavila trgovinom.

Prema svedočenjima njene kćeri, 1916. godine austrougarski i nemački okupatori su u nekom depou pronašli već pomenuti Terazijski slavoluk. To im je poslužilo kao neposredan povod da Jelisavetu Načić interniraju u logor u Nežideru u Mađarskoj (danas Nojzidel na severoistoku Austrije). Jelisaveta je od ranije važila za velikog srpskog patriotu, i u toku same okupacije, javno je izražavala svoj stav prema neprijatelju. Takođe, možemo biti sigurni da su austrijski i nemački špijuni verovatno još 1913. zapazili Terazijski slavoluk i natpis na njemu i o tome obavestili svoje centrale u Beču i Berlinu.

Jelisaveta se našla u Nežiderskom logoru zajedno sa još 15.000 srpskih intelektualaca i rodoljuba. Delila je jednu baraku sa još petnaestak mlađih Srpkinja. Pošto je sa svojih 38 godina, bila najstarija među njima, bila je starešina barake.
Kako svedoče neke žene internirane u Nežider, kada je bila reč o ženskom delu logora uslovi su bili prilično slobodni. Pored nesmetanog komuniciranja sa svetom putem pošte, ženama je bilo dozvoljeno i da primaju posete. U Jelisavetinu baraku često je svraćao naočit, par godina stariji albanski intelektualac katoličke vere, Luka Lukaj. Jelisaveta je do tada bila posvećena isključivo karijeri i nakon one afere sa Meštrovićem nije razmišljala o braku. Međutim, između nje i Lukaja ubrzo se rodila ljubav.

Luka Lukaj

Luka Lukaj se rodio u Skoplju u porodici imućnog odgajivača ovaca i prodavca vune, poreklom iz okoline Skadra. Posle očeve smrti, Luka je nasledio brojna imanja u Albaniji, zahvaljujući kojima se izdržavao čitavog života.

Luka, koji je nasledio i očevu plahovitu narav, rano je napustio školu i krenuo stranputicom. Njegov ujak, tršćanski biskup, uredio je da bude primljen u strogu jezuitsku školu u Beču. Međutim, buntovni Luka je ubrzo izbačen iz škole, kao vođa pobune đaka zbog loše ishrane. Ovi događaji ipak su imali pozitivan uticaj na njega. Shvatio je da je njegov životni poziv revolucija i borba za ljudska prava, uozbiljio se, završio gimnaziju i Filološki fakultet.

Kao intelektualac i revolucionar, Luka se aktivno uključio u borbu protiv Osmanske imperije. U toj borbi bio je na strani svakoga ko je neprijatelj Osmanlija, ali je najviše sarađivao sa glavnim protivnikom Turske na Balkanu ‐ Srbijom. Često je bio proganjan i hapšen od turskih vlasti. Uoči Balkanskih ratova, radio je u Kosovskoj Mitrovici kao austrougarski prosvetni inspektor. Sa tog položaja tajno je pomagao Srbe u borbi protiv Turaka i Austrijanaca, kao i u pripremama za oslobođenje Stare i Južne Srbije. Zato su ga Austrijanci, odmah po padu Srbije 1915. internirali u Nežider.

U Nežiderskom logoru Lukaj se zaljubio u Jelisavetu Načić. Tu su se i venčali, a tu im se 1917. godine rodila i kći jedinica, Lucija. Pred sam kraj rata, na intervenciju Lukinog ujaka, Luka, Jelisaveta i mala Lucija pušteni su na slobodu.

Život u Dubrovniku

Po izlasku iz logora, Jelisaveta se sa suprugom i ćerkom nastanila kod majke u Beogradu. Kada se rat završio, zaposlila se kao arhitekta. Međutim, Lucija se uskoro razbolela od upale pluća, pa su joj lekari preporučili promenu klime i selidbu na more. Kako je blizina Albaniji odgovarala i Lukinim političkim aktivnostima, već 1919. godine oni se sele u Skadar.

Jedno vreme Luka je bio ministar u vladi Esad paše, a potom se uključio u borbu protiv italijanske dominacije u Albaniji. Učestvovao je i u gerilskim borbama, u kojima ga je prema nekim tvrdnjama, pratila i supruga Jelisaveta. Luka je smatrao da i Albanija treba da bude uključena u novoformiranu južnoslovensku državu. Njegove političke stavove i aktivnosti uvek je bezrezervno podržavala i supruga.

Zbog antiitalijanske delatnosti Lukaj i Jelisaveta su 1923. godine proterani iz Skadra, pa su se nastanili u Dubrovniku. Kada je 1928. u Albaniji na vlast došao kralj Ahmet Zogu, Lukaj se odrekao albanskog državljanstva i zvanično postao podanik jugoslovenskog kralja.

Do kraja života Lukaj, nije bio zaposlen niti politički aktivan. Vodio je boemski život. Ostalo je zabeleženo da je 1935. godine u Beogradu objavio Arbansko‐srpskohrvatski rečnik. Sa ženom i ćerkom živeo je u Dubrovniku, u starom delu grada, u ulici Bunićeva poljana br.1, gde je i preminuo 1947. godine. Posle I svetskog rata, Lukaj je branio Jelisaveti da se zaposli, pa je ona provela život posvećena porodici i putovanjima.

Posle Lukajeve smrti, Jelisaveta je pisala molbu Narodnoj skupštini FNRJ da joj dodeli penziju, ali je komunističke vlasti za života nisu udostojili ni penzije ni odgovora na molbu. Krajem aprila 1955. iznenada se razbolela i posle samo desetak dana preminula, u svom stanu u Dubrovniku. Tek posle smrti, iz Narodne skupštine FNRJ stigao je odgovor u kome se odbija njena molba za penziju. Sahranjena je na Dubrovačkom groblju, u grobnici svojih prijatelja, bez obeležja. Kivna na državu koja je tako nepristojno i grubo odbila molbu njene majke za penziju, Lucija nikada nikome nije otkrila u kojoj grobnici je njena majka sahranjena.

U Politici je tek 10 godina nakon njene smrti objavljen kratak članak o njoj. Prema kazivanju ćerke Lucije (†1982) njena majka je, još posle I svetskog rata svoju biblioteku i stručnu dokumentaciju poklonila Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu. U posedu Jelisavetine porodice ostale su samo fotografije i jedan akvarel koji je Jelisaveta načinila početkom 20. veka.

Gotovo sve što je Jelisaveta stvorila, stvorila je u Beogradu. Kažu da je zauvek žalila za svojim rodnim gradom i čeznula da se u njega vrati. Od 2004. godine, negdašnja ulica Pavla Papa, na Gundulićevom vencu, nedaleko od zgrade sa radničkim stanovima ‐ jednim od Jelisavetinih remek dela, nosi ime Jelisavete Načić.

 

Nikola Giljen i Jelena Mandić