Ruka Svetog Jovana Krstitelja i Preteče

 

SVETA RUKA SVETOG JOVANA KRSTITELJA

Velika svetinja i blagodatna ruka Svetog Jovana Krstitelja koja je krstila Gospoda Isusa Hrista i koja se nalazi u manastiru na Cetinju

 

Sveti Jovan Krstitelj slavi se 7. januara po julijanskom kalendaru (20. januara po gregorijanskom kalendaru). Rodjenje Svetog Jovana Preteče i Krstitelja se slavi 24 juna po julijanskom, odnosno 7 jula po gregorijanskom kalendaru. Među ličnostima jevanđelskim koje okružuju Spasitelja, ličnost Jovana Krstitelja zauzima posebno mesto, kako po svom čudesnom dolasku na svet i načinu života, tako i po svom tragičnom izlasku iz svoga života. On je bio takve moralne čistote da se pre mogao nazvati anđelom nego smrtnim čovekom, a jedini je od svih proroka koji je svetu mogao i rukom pokazati onoga koga je prorokovao.

Jovanova glavna uloga u životu bila je na dan Bogojavljenja, pa je Crkva od davnina, dan po Bogojavljenju posvetila njegovom spomenu. Za ovaj dan vezuje se i događaj sa rukom Pretečinom. Jevanđelist Luka hteo je da prenese telo Jovanovo iz Sevastije gde je velikog proroka posekao car Irod. Uspeo je samo da prenese jednu ruku u Antiohiju, svoje rodno mesto, gde je čuvana do desetog veka, a posle preneta u Carigrad odakle je nestala u vreme Turaka.

Priča se da je svake godine na dan svetiteljev arhierej iznosio pred narod njegovu ruku. Kada bi se javljala raširena najavljivala je rodnu i obilnu godinu, a kada bi bila zgrčena predskazivala je nerodnu i gladnu.

Blagoslov ruke koja je Hrista krstila na nama!

Povijest o desnoj ruci svetog Jovana Preteče i otkuda ona u Cetinjskom manastiru

„Ruka koja je zahvatila vode iz Jordana i podigla se nad glavom Hristovom“, pisao je Vladika Nikolaj u predratnom Misionaru, „nalazi se medju nama“.

Ona, koju je iz grada Sevastije pokrenuo Sv. Apostol Luka, blagosiljala je vjerne, pridržavana njegovom Svetošću, Patrijarhom srpskim, gospodinom Pavlom, u Cetinjskom manastiru na Lučindan, ljeta Gospodnjeg 1993.

Kako je ova svetinja dospjela u Cetinje? Početak njenoga puta, vodenog nedokučivim Božijim Promislom opisuje u „Žitijima Svetih“ arhimandrit Justin Popović …

—

„Pošto bezakoni car Irod nepravedno pogubi svetog Jovana, Preteču i Krstitelja Gospodnja, česno telo njegovo učenici njegovi pogreboše blizu groba svetog proroka Jeliseja u znamenitom samarijskom gradu Sevastiji. Jer tamo se dogodila ona krvava gozba Irodova i razbludno igranje kćeri Irodijadine.

Kada sveti evanđelist Luka, propovedajući Hrista, obilažaše mnoge gradove i zemlje, dođe i u grad Sevastiju. A kada odatle imaše da putuje u svoju postojbinu Antiohiju, zažele da uzme sa sobom i odnese tamo telo svetog Preteče Jovana Krstitelja, koje beše netljeno i čitavo. Ali to beše nemoguće, jer žitelji Sevastije veoma poštovahu mošti Krstiteljeve, brižljivo ih čuvahu, i ne davahu ih. Stoga sveti evanđelist Luka uze od tog svetog tela desnu ruku, koja je krstila Gospoda našeg Isusa Hrista, i odnese u svoj grad Antiohiju.

I njome kao nekim skupocenim darom obdari grad za vaspitanje što je u njemu dobio. I od to doba antiohijski hrišćani sa velikim poštovanjem čuvahu svetu ruku Krstiteljevu. Jer i velika čudesa bivahu od nje.

Ludilo Julijana zakonoprestupnika

Mnogo vremena i mnogo careva prođe, i za cara Julijan zakonoprestupnik dođe. On se javno odreče Hrista. Klanjaše se idolima, i gonjaše Crkvu Božju ne manje od ranijih gonitelja. On gonjaše i ubijaše ne samo žive ljude koji su u Hrista verovali, nego se nečovečno okomi i na mrtve. Jer mošti svetih što su ranije postradali, iz grobova vađaše i ognju predavaše, a hramove Božje i svakovrsne svetinje spaljivaše i u pepeo pretvaraše. Pa krenu i u Antiohiju da, s jedne strane, prinese pogane žrtve nečestivom bogu svom Apolonu što je u Dafni u predgrađu, a s druge, da i tamo goni hrišćane i spali svetinje koje nađe. A kada hrišćani u Antiohiji čuše za njegov dolazak, krišom sakriše svetu ruku Krstiteljevu u nekoj gradskoj kuli, koja se zvaše Gonija, da je gonitelj ne bi obeščestio i spalio. A kada gonitelj stiže u Antiohiju, počini mnogo bezbožnosti, bezakonja i nasilja. Ali ruku Krstiteljevu ne mogade pronaći, iako ju je veoma revnosno tražio. Zato posla u Palestinu u grad Sevastiju, da se celo telo Krstiteljevo koje se tamo nalazilo, sem glave i ruke, i grob njegov i hram predadu ognju i unište. Tako i bi, kao što pišu Nikifor i Kedrin.^[1] Ali blaženi Simeon Metafrast piše i to, da je spaljeno ne telo Krstiteljevo, nego neko drugo telo koje je bilo stavljeno mesto njega. Jer, kaže Metafrast, patrijarh Jerusalimski, saznavši ranije za naređenje goniteljevo, uze krišom iz groba Krstiteljeve mošti, i posla ih u Aleksandriju na čuvanje, a mesto njih stavi kosti nekog mrtvaca, i one biše mesto moštiju Krstiteljevih spaljene zajedno sa njegovim grobom i hramom.

Uskoro zatim pogibe bezakoni car Julijan. I blagočešće opet zasija. I ruka svetoga Preteče bi iznesena iz kule, gde beše sakrivena kao sveća pod sudom. I hrišćani je poštovahu.

Čudesa Pretečine ruke

A od nje, kao i ranije, bivahu čudesa. Da ispričamo jedno od njih:

U okolini Antiohije beše jedna velika i strašna zmija, koju tamošnji neznabožni Jelini obožavahu kao jedno od svojih poganih božanstava. I svake godine joj prinošahu po jednu žrtvu. A ta žrtva bivaše ovako: čedna devojka, naročito za to čuvana, davana je zmiji da je pojede, dok je sav narod posmatrao sa gledališta, koje je bilo napravljeno nedaleko od zmijine pećine. I desi se jedne godine da kocka padne na jednog građanina koji beše hrišćanin, da svoju kćer da na žrtvu zmiji. A on sa mnogim suzama moljaše se Hristu Bogu i njegovom svetom Krstitelju, da kćer njegovu izbave od tako gorke smrti. I što se vreme tog bogomrskog praznika zmijinog sve više približavalo otac je sve većim plačem i ridanjem vapijao k Bogu, i prizivao u pomoć svetog Jovana Krstitelja. Dođe i u hram, gdje se ruka Krstiteljeva čuvaše, i zamoli svesrdno crkvenjaka, da mu otvori, i dopusti da se pokloni česnoj i svetoj ruci. Ovo pak činjaše sa tajnom, smišljenom namerom, zbog čega i mnoge zlatnike beše poneo sa sobom. I kad on u svetom hramu činjaše metanija pred kivotom u kome se čuvala sveta ruka, njemu tobož slučajno poispadaše zlatnici iz nedara. A crkvenjak, kako beše zlatoljubiv, poče ih marljivo skupljati. Za to vreme ovaj hrišćanin, celivajući svetu ruku Krstiteljevu, tajno odgrize zubima delić maloga prsta, sakri ga, i pošto se dovoljno pomoli, otide dobivši ono što je želeo.

A kada stiže onaj crni dan, u koji je trebalo nevinu devojku prineti na žrtvu, sleže se narod u gledalište. U određeni čas stiže i otac, vodeći kćer za žrtvu zmiji, a srce mu beše puno molitve k Bogu i nade u Boga. I gle, iziđe iz svoje pećine ona strašna zmija šišteći i sa razjapljenim čeljustima. I uputi se svojoj žrtvi, pripremljenoj devojci, da je proguta, a otac ne odstupaše od ćerke svoje, i neprestano prizivaše u pomoć Svevidca i Spasitelja Hrista Boga i njegovog Krstitelja. Kada se zmija približi i razjapi usta što je više mogla, devojčin otac ubaci zmiji u usta delić svetog prsta Krstiteljevog, i zmija odmah pade mrtva. I spase se devojka od ljute smrti. A otac sa suzama radosnicama gromko zahvaljivaše Bogu Spasitelju i njegovom svetom Krstitelju. I ispriča svemu narodu divno i preslavno delo Božje. Narod pak koji beše na gledalištu, videći zmiju mrtvu i devojku živu gde sa ocem hvali Boga, najpre se veoma začudi i prenerazi pred tako slavnim čudom, pa zatim udari u radost i jednodušno proslavi jedinog istinitog Boga koji na visinama živi i na smirene pogleda. I to bi praznik i veliko veselje za sve Aptiohijce, jer vrlo veliki broj neznabožaca pridruži se hrišćanima, poverovavši u Hrista Boga. A na onom mestu, gde se dogodi ovo slavno čudo, podigoše divnu i ogromnu crkvu u ime svetog Jovana Krstitelja.

A priča se i ovo, da na Krstovdan arhijerej podizaše i tu česnu ruku Krstiteljevu, i ona se nekad pružala, a nekad savijala. I time pokazivala da li će biti godina rodna ili nerodna. Jer kada se pružala, sve je izobilno rađalo: i njive, i vinogradi, i gradine, i voćnjaci. A kada se savijala, bivala je nerodica, i glad je nastupala.

Agarjanska vremena

Kada po popuštenju Božjem za grehe naše Agarjani nagrnuše, i zauzeše i Antiohiju i sve njene pokrajine, i zavladaše njima, tada ova skupocena riznica, česna ruka svetog velikog Jovana Krstitelja, beše kao u ropstvu. A blagočestivi hrišćanski carevi veliki trud ulagahu, kako bi tu česnu ruku istrgli ispod agarjanske vlasti i preneli u svoj carstvujući Grad, ali ne uspeše ostvariti svoju želju. Jer je ne mogahu ni zlatom otkupiti, niti na koji drugi način otuda dobaviti. Tek za carovanja Porfirorodnog Konstantina VII i Romana,^[2] taj dar, skupoceniji od svih zemaljskih blaga, bi podaren na ovaj način. Đakonu nekom u Antiohiji, Jovu, po Božjem nadahnuću dođe misao, da svetu ruku Krstiteljevu odnese iz agarjanske države u hrišćansku zemlju koja svetli pobožnošću. A ta sveta ruka ležaše u prekrasnom antiohijskom hramu svetog apostola Petra. Jov dakle udesi da bude pri toj crkvi, i sprijatelji se sa crkvenim rizničarem, da bi lakše mogao izvesti svoj plan. Mnogo puta je pokušavao da rizničara pridobije za svoj plan, ali on ne pristajaše. Tada Jov postupi ovako: spremi bogatu večeru, pozva rizničara, ugosti ga i dobro napi. I kad ovaj tvrdo zaspa, Jov ode krišom u crkvu, otvori kivot, uze ruku Krstiteljevu, i sakrije je kod sebe. A sutradan ustade od spavanja rizničar, i ne saznade šta je urađeno. Za to pak vreme Jov ode iz Antiohije sa česnom rukom, i žurno putovaše ka granicama hrišćanskog carstva, bojeći se da Antiohija i neznabožačke vlasti ne saznadu da je sveta ruka odnesena, i da ne pođu u poteru za njim. I on, čuvan Bogom i štićen molitvama svetog Krstitelja, ubrzo stiže zdrav i bez smetnje u hrišćansko carstvo. A kad dođe u Halkidon^[3] obelodani tajnu svoju: pokaza vernima beskrajno skupoceno blago što je iz Antiohije doneo. I odmah izvestiše o tome blagočestive careve. A kad oni tako dobru vest neočekivano čuše, ispuniše se neiskazane radosti. I smesta svoju carsku lađu sa presvetim Patrijarhom i nekolicinom uglednih senatora poslaše u Halkidon, da sretnu Krstiteljevu ruku i česno donesu u carski grad. A kad se lađa vraćaše iz Halkidona sa svetom rukom, koju sam Patrijarh na rukama svojim nosaše, iziđoše carevi i sav narod na obalu, kao da samog svetog Krstitelja koji nevidljivo dolazi s neba susreću. I pošto se kako treba svesrdno pokloniše česnoj ruci i s ljubavlju je celivaše, oni je sa psalmima i pesmama, i sa svećama i kadionicama, prenesoše, i položiše u crkvi koja beše u carskim dvorima. Ovo prenošenje svete ruke Krstiteljeve dogodi se uoči samog svetog Bogojavljenja pred osvećenje vode. I otpraznovan bi taj praznik, a za njim sabor Krstiteljev sa velikom radošću, u čast česnog proroka svetog Jovana Krstitelja, a u slavu samog u Trojici Boga, Koga svi slavimo i Kome se klanjamo vavek, amin.“

Ovako završava svoju povijest o Pretečinoj desnici Otac Justin, negdje oko godine 994., tek započevši priču o tome kako će ona, preko Rodosa, Žiče i petrogradskog Zimskog dvorca, nošena rukama Svetoga Save, malteških vitezova, ruskih careva i mitropolita, da vrati Krstiteljev blagoslov na zemlju Nemanjinu, uredivši je i Časnim Krstom i ikonom Presvete Bogomatere koju je naslikao onaj koji je i ruku pokrenuo – Sveti Apostol Luka.

Carigrad, Malta, Italija, carska Rusija:

„Pretečina desnice Jovanova, pomeni mene Savu arhiepiskopa srpskoga“

Dok se ova ruka čuvala u Konstantinovom gradu, o prazniku Rođenja Svetog Jovana Preteče iznosio ju je za vrijeme bogosluženja patrijarh na amvon, radi pokazivanja narodu. Ispočetka ona bi u crkvi Bogorodice Farske, u carskom dvoru, da bi je ruske hadžije krajem XIV i početkom XV vijeka pominjale u manastiru Bogorodice Perivleptos, i da bi njeno posljednje skrovište u Carigradu, po svemu sudeći, bila sama Velika Crkva Spasiteljeva, nazvana Premudrost Božija – Sveta Sofija, gdje je neki hadžija vidje poslije 1424, a prije no što pade Istočno Romejsko Carstvo.

U to vrijeme od ruke su već bila odvojena dva prsta, od kojih jedan još 1200. godine pominje Antonije Novgorodski, da je u sabornom Pretečinom hramu Studitskog manastira.^[4] Biće da se taj prst danas čuva u kivotu u obliku desne ruke, u Otomanskom muzeju u Carigradu. Na okovu grčki piše „Ovo je ruka Jovana Krstitelja“, i „Gle Jagnje Božije“, i ovako ju opisuje naučnik Lazar Mirković: „Na gornjoj strani dlana je četvrtast otvor 3-4 sm, koji zatvara poklopac. Kada se sa otvora digne poklopac, vidi se kost ruke da se može celivati“.

Drugi se ipak kivot čuva u Sijeni, i na njemu je natpis srpskoslovenskim jezikom „Pretečina desnice Jovanova, pomeni mene Savu arhiepiskopa srpskoga“. Ovdje je riječ o drugom prstu desne ruke Krstiteljeve, koja je prvi put blagoslovila Savinu zemlju onda kada je novohirotonisani arhiepiskop novorođene Pomjesne Crkve donio njen prst kao blagoslov patrijarha Germana i cara Teodora I Laskarisa, i položio u slavni dom Spasov, Žiču.

Potom on bi čuvan u Majci svih Crkava, Pećkoj Patrijaršiji, kada u nju bi preseljen presto arhiepiskopski, sve do propasti Vizantijskog i Srpskog Carstva. Tada uze kivot sa moštima Jelena, supruga Đurđeva sina despota Lazara Brankovića, koji prije toga, 1458. godine, umre, i odnese kivot u Moreju, svome ocu Tomi Paleologu. A kada i tog rođenog brata posljednjeg romejskog cara Konstantina XI Dragaša, Turci pognaše sa njegovog prestola, on 1461. odbježe u Italiju, papi Piju XI pod zaštitu. Njemu na dar on ponese ovu svetinju, koju papa, budući rođenjem iz Sijene, pokloni, tamošnjem hramu sv. Marije. Nju 1933. godine tamo vidje naš književnik Pavle Popović, i protumači zapis na njoj, ispričavši potom da se ona iznosi samo na Duhove, i da njen ključ imaju samo nadbiskup, gradonačelnik, i još jedan građanin Sijene, zbog čega je ona nedostupna.

A sama ruka Pretečina, ostade u Svetoj Sofiji i poslije pada carskoga grada u turske ruke 1453. godine. Tada sveta crkva Spasova bi pretvorena u džamiju, iako ni tada ne doživi takvo poruganje kao kada krstaši 1204. godine na njen časni presto posadiše bludnicu. A da je ruka Pretečina u to vrijeme, sa carem i patrijarhom bila sklonjena u Nikeju, ne svjedoči samo to što je krstaši nisu odnijeli (a oni su poharali sve što se moglo poharati), već i to što je patrijarh mogao od nje odvojiti prst na blagoslov novoj, svetosavskoj, Crkvi.

No, kada je godine 1484. sultan Bajazit II ^[5] imao „potrebu da oraspoloži prema sebi vitezove ostrva Rodos, i u znak prijateljstva poslao je magistru Ordena (Reda) desnu ruku sv. Krstitelja“, piše u svom opširnom mjesecoslovu Episkop banatski Hrizostom. Taj red latinskih ritera bi osnovan 1118. godine sa ciljem zaštite svetih mjesta u Jerusalimu, ali kada Sveti grad 1187. ponovo pade u muslimanske ruke, jovanovci se preseliše na Rodos. Preplićući se sa tevtonskim vitezovima, ružinim krstom i nizom drugih tajnih i javnih društava, postoje do dana današnjeg, sa krajnje neizvjesnom ulogom i sudbinom.

Njihov mir sa Turcima, usprkos poklonima, ne potraja, jer Turci već 1522. zauzeše Rodos, a vitezovi otploviše na Maltu, koja njima dade ime pod kojim su i danas poznati, a oni njoj – krst. Naime, oni su sa sobom osim Pretečine ruke, donijeli i djelić životvornog Krsta Gospodnjeg, koji je velikom magistru reda darovao Luj HII ^[6], zajedno sa mačem Luja IX „Svetog“,^[7] kojim je ovaj vodio dva krstaška rata.

Isti veliki magistar koji je na Maltu prenio ove dvije svetinje, donio je i treću, za koju ne znamo kako je dospjela u posjed malteških vitezova. To je Filermska čudotvorna ikona Bogorodičina, koju je živopisao Sveti Apostol Luka, u vrijeme nakon vaskrsenja Hristova, kada je Prečista Djeva boravila u domu svoga pod krstom usvojenog sina, Svetog Jevanđeliste Jovana. On je tada uradio još tri ikone njene, od kojih se jedna, Mlekopitateljnica, nalazi u Isposnici Svetoga Save u Kareji.

Te tri svetinje su počivale na Malti u sakristiji katedralne crkve dva i po stoljeća, dok Maltu 1798. nije pokorio Napoleon i potjerao ritere Jovanovog reda u najneizvjesnije izgnanstvo do sada. Tada je orden izabrao za velikog magistra ruskog cara Pavla I ^[8] i on je 3. avgusta 1799. godine kod Petrograda primio izaslanike reda, koji su mu podnijeli akt o abdikaciji velikog magistra barona Ferdinanda Hompeša, potpisan 6. jula 1799. u Trstu.

On je morao napustiti Maltu pet dana nakon njenog zauzimanja, a od pobjednika je uspio izmoliti tri svetinje koje se prvi put i pominju zajedno po dolasku vitezova Jovanovih, 1530. godine. Tako će on 17. juna 1798. ponovo pokrenuti svetinje koje će se uskoro obresti u dvorskoj crkvi Nerukotvorenog Obraza Spasova u petrogradskom Zimskom dvorcu.

Tada će car Pavle dati da se za njih izrade kivoti i okovi u kojima one i danas počivaju, ukrasivši ih malteškim krstovima i svakom prirodnom ljepotom i ljudskom vještinom petrogradskih majstora.

Njegov nasljednik, car Aleksandar III,^[9] zajedno sa caricom, danskom princezom Marijom, prenijeće ih trajno u Gatčino, dvorac udaljen pedesetak kilometara od Petrograda. Pomjesna Ruska Crkva slavi taj dan, kao dan njihovog povratka u naručje hrišćanskog cara, gdje su one prvi put sa Malte, 12/25. oktobra, 1799. i dospjele.

Oktobarska revolucija: Po drugi put Pretečina ruka doneta u Srbiju

A kada i ovaj hrišćanski car, 1917. godine, padne, majka Nikolaja I, opet Dankinja i opet Marija, prenijeće svetinje u svoju otadžbinu. Nakon njene smrti, njene će kćeri, velike knjeginje Ksenije i Olga, ruku, Časni Krst i ikonu predati Mitropolitu kijevsko-galickom, Antoniju (Hrapovickom). Pod njihovim blagoslovom će on u Sremskim Karlovcima osnovati Rusku zagraničnu Crkvu, i predati ih kralju Aleksandru I, čija je sestra bila udana za nećaka cara Nikolaja II, i jedva izbjegla pokolj carske porodice.

„Ruka koja je zahvatila vode iz Jordana i podigla se nad glavom Hristovom… Po drugi put Pretečina ruka doneta je u Srbiju“, pisao je 1936. godine Vladika Nikolaj, pozdravljajući Proroka, Preteču i Krstitelja Spasova po drugi put u zemlji Nemanjinoj.

Rukom kraljevom svetinje bjehu pohranjene prvo u crkvici Starog dvorca, da bi, nakon što je 1924. započeta gradnja novog, bile čuvane u crkvi Dvora na Dedinju do 1941., kada u prvom naletu njemačkih bombardera bi srušen i presvijetli dom Spasov i majka svih srpskih crkava, Žiča.

Tada ih kralj Petar II i patrijarh Gavrilo pokrenuše do Ostroškog manastira, odakle kralj ode u Veliku Britaniju, a Patrijarh u ropstvo. Svetinje su tu ćutale, pokrivene zaboravom i svenarodnim stradanjem, do 1945. godine.

Tada naiđoše isti oni koji su poharali i drugo veliko lječilište bolnih, manastir Svetog Nauma na Ohridskom jezeru, gdje porušiše pirg sa crkvicom koju Vladika Nikolaj posveti svetoj uspomeni mučeničke smrti cara Nikolaja II. Odavde pak pokupiše i ono najsvetije što je ruski car-mučenik poslao ove tri svetinje na čuvanje svome srpskom rođaku, nadajući se da će svetinje sačuvati njega i on njih, i na upozorenje na narastajuće i nadolazeće zlo.

Crnogorski komunisti otimaju svetinje

Evo šta o dospjeću svih svetinja u Crnu Goru pripovijeda iguman Marko (Kalanj):

„Kada je aprila 1941. kralj Petar II Karađorđević stigao pod Ostrog, rekao je: ‘Ove tri svetinje neću da nosim iz Jugoslavije’, i ostavio ih je u manastiru, sa još dosta zlata i drugih dragocjenosti. Kada su 1951, u sobi starješine Manastira, arhimandrita Leontija (Mitrovića), ispod duplog patosa, otkrili zlato, ponijeli su ga u Titograd, zajedno sa relikvijama. Jeromonah Gerasim (Čečur), koji je tada bio u Ostrogu, stalno je govorio: ‘Ništa mi nije žalije od one tri svetinje, što su odnijeli komunisti. Sigurno su dragulje uzeli, a svetinje pobacali.’ Slično je o tome govorio i tadašnji đak, a potonji arhimandrit ostroški, otac Serafim (Kašić), a jedan Crnogorac-partizan, kome ja ime ne znam, što je radio na otkrivanju zlata u Ostrogu, izjavio je: ‘Oče, tamo su bile neke svete stvari. Odnesene su u Titograd i po naređenju Blaža Jovanovića, stavljene u trezor’.

Išao sam sekretaru tadašnje Vjerske komisije, Božu Martinoviću, i on je rekao da su ruka Svetog Jovana Krstitelja, čestica Časnog Krsta i ikona predate Muzeju na Cetinju, po naređenju Marka Orlandića. Ruka Svetog Jovana i čestica Krsta su predate Manastiru Svetog Petra Cetinjskog i dok smo postavljali manastirsku riznicu izvršili smo provjeru: ruka Svetog Jovana nema čitava dva prsta, mali i do maloga, inače je u cjelini očuvana, do lakta.“

Četiri desetljeća bjehu one opet skrivene prvo na mjestu nepoznatom, pa u riznici Cetinjskog manastira, sve dok ih, kao nekad arhijerej Konstantinovog grada, ne uze na ruke arhijerej grada Ivana Crnojevića, o Ivanjdanu godine 1993., i dok se ruka najvećeg rođenog od žene ponovo ne pokaza među ljudima.

Napomene

^[1] Nikifor Kalist – crkveni istoričar, monah Sofijskog manastira u Carigradu; skončao oko 1350 god.; Kedrin – isto tako poznati crkveni istoričar, živeo krajem XI ili početkom HII veka.

^[2] Vizantijski car Konstantin VII Porfirorodni carevao od 913. do 959. godine, a srodnik njegov Roman – od 920. do 944. god. Tako su oni vladali zajedno od 920. do 944. godine.

^[3] Halkidon – grad u severozapadnom kraju Vitinije na obali Bosfora prema Carigradu.

^[4] Manastir kojeg je 484. osnovao senator Studije (sa nizom sveti monaha toga manastira – Teodor, Simeon bogobojažljivi, Simeon Novi Bogoslov) čuven je po visokoj duhovnosti i revnovanju za čistotu crkvenog predanja. Zbog toga su ih se pribojavali i carevi skloni popuštanju u dogmatima Crkve, te je veoma moguće da je prst dospio u manastir ili kao dar ili kao sredstvo za umoljenje mira sa Studentima.

^[5] Bajazit II (vladao 1481-1512), turski sultan sin Mehmeda II Osvajača.

^[6] Luj XII (1462, vladao od 1498. do 1512) sin pjesnika Šarla Orleanskog.

^[7] Luj IH „Sveti“ (1214, vladao 1226-1270), fr. Irov iz porodice Kapeta. Učestvovao u VI krstaškom ratu kao predvodnik, bio tražen, zarobljen i uz veliki otkup oslobođen.

^[8] Pavle I (1754, vladao od 1796 do 1801), ruski car, sin Katarine II.

^[9] Aleksandar III (1845-1894, vladao od 1881), ruski car, sin Aleksadre II.