Lijevno – istorijske beleške o Livnu

 

LIJEVNO (LIVNO)

Istorijske beleške iz prošlosti o Lijevnu, sadašnjem Livnu

 

Nije poznato po čemu je naselje Lijevno dobilo svoje ime, ali se može predpostaviti da potiče od staroslovenske reči „hlijev“ koja je imala značenje ambar, staja ili uopšte gospodarske zgrade (prema podatku iz lista „Politikin zabavnik“ od 4. 7. 1986. god.). Sadašnje „Livno“ u pesmi o starcu Vujadinu naziva se „Lijevno“, a Julije Kepf svom putopisu i „Split“ naziva „Spljet“ („Od Spljeta do Sinja. Sinjska alka.“, Prosvjeta II, 1894., br. 23). Kako je i zbog čega došlo do kasnijih promena, nije mi poznato.

Srpska-pravoslavna crkva u Lijevnu sagrađena je 1859. god. Među livanjskim Srbima bilo je dosta trgovaca poznatih širom Bosne koji su bili spremni da obezbede dovoljno novca za gradnju, ali je bilo teško obezbediti mesto u gradu, gde bi se podigla bogomolja. Zemljište na kojem je podig­nuta crkva ustupio je livanjskim Srbima Mehmed-beg Gagić (poreklom Srbin). Gradnja je poverena domaćem livanjskom majstoru, rimo­ka­to­­­liku Mati Baji, koji je vrlo brzo završio sve radove. Kao i u Čipuljiću, pored crkve je tada bio podignut drveni zvonik koji je kasnije srušen a mesto njega podignut novi od tesanog kamena.

***

„Ustanovljenjem Srpskog pjevačkog i tamburaškog društva „Sundečić“ u augustu 1907. muzička scena u Livnu postala je još bogatija. U tom društvu će do prestanka njegovog rada (do drugog svjetskog rata) muzički život u različitim razdobljima biti različitog intenziteta i kvaliteta, a odvijaće se u okviru mješovitog pjevačkog zbora i, jedno vrijeme, limene muzike, u kojoj je udjela imala i muslimanska „Sloga“.

Nemamo dostupnih podataka o tome ko je od samog osnutka bio zborovođa. Najvjerovatnije je da je ta uloga zapala nekog od tadašnjih livanjskih prosvjetnih radnika: učitelja srpske konfesionalne škole Đuru Končara iz Otočca, kojeg se njegovi učenici sjećaju kao dobrog vilionista ili, možda, Dušana Karanjca, učitelja Narodne osnovne škole; možda nekog od učitelja tadašnje livanjske trgovačke škole (Joco Jagodić, Marko Puškar,Savo Miladinović). Bez svog doprinosa radu zbora, logično je, nisu bili ni tadašnji paroh Maksim Jovanović i njegov nasljednik Dušan Lapčević. Zar je bez značajnog mogao biti daroviti učitelj livanjski Miloš Kulačić ( poslije prvak tršćanske opere)? Po sjećanju Danice Ivetić rođ. Zakonović ( rođ. 1902.) jedan od prvih zborovođa u „Sundečiću“ bio je Gligor (Gligo) Čikara, dugodišnji, učitelj u Livnu, od vremena austrougarske uprave ( u vrijeme osnivanja „Sundečića“ 1907. god. još nije na službi u Livnu). Njegovi đaci upamtili su ga kao vrlo strogog učitelja. Iz Livna je otišao 1922. god. da učiteljuje u Dalmaciji. Na tu odluku potaknuo ga je, vjerojatno, postupak njegove žene Radojke rođ. Stanišić iz Livna koja ga je napustila i otišla s tadašnjim livanjskim sreskim načelnikom Dušanom Ružićem.

Između dva svjetska rata „Sundečićev“ zbor mnogo godina vodi Livnjanin Mustafa Mulalić, osoba vrlo eksponirana.u poli­tičkom, javnom i kulturnom životu Livna u tom razdoblju ( od 1923. do 1926. je komesar Gradskog vijeća općine Livno, te ponovo od zavođenja šestojanuarske diktature do konačnog odlaska iz Livna 1935. godine, a od 1931. je i narodni poslanik; kao gorljivi zastupnik politike tadašnjeg režima na kraju je završio u ravnogorskom štabu Draže Mihajlovića i zbog toga poslije rata bio osuđen). Kao čovjek koji je bio muzički nadaren jedno vrijeme je predavao pjevanje u Gimnaziji [bavio se i izradom novog notnog pisma. Po sjećanju starih Livnjana prestavništvo „Filipsa“ iz Zagreba poslalo mu je (kao komesaru općine) radio – prijemnik „Filips“ (prvi radio prijemnik u Livnu) kao reklamni primjerak. Bio je to aparat koji je istovremeno moglo slušati samo 5-6 slušalaca. Kad u jednoj silovitoj oluji grad potresu strašni gromovi, prestrašeni susjedi krivca svojoj nevolji nađoše u toj novoj spravi i vrlo dugačkim antenama razvučenih iznad krovova kuća na Žitarnici, te vlasnik optuženog „šejtana“ vrati.

Izvjesno vrijeme pred Drugi svetski rat na organizaciji muzičkog života u „Sundečiću“ nešto je radio nastavnik livanjske Građanske škole Livnjanin Dejan Naerlović.“ („Svjetlo riječi“, broj 145, april/travanj 1995.god., str 16, prilog „Baština“ – „Na klaviru Europa ušla u Livno“ – autora Stipe Manđerala)].

„Srpsko pev. Društvo „Sundečić“ u Lijevnu priredilo je 30 juna (13 jula) 1911. god. zabavu sa igrankom i ovim programom:

I deo 1.- Borjanović „Bosančice“,

2. -. Kolo pevao mešoviti hor pev. Društva „Sundečić“,

3. – Kotur: „Bij me majko, bij“, pevao muški zbor istog društva, II deo: „Običan čovek“, šala od Nušića, III deo – Sokolske vežbe, IV deo – Igranka. ( „Gusle“, glasilo Srpskog saveza pevačkih društava, broj 7, str. 37, god 1911.)

U listu „Narod“ broj 305, str. 3 iz 1913. godine ima vest o proslavi Vidovdana u Lijevnu. Govor održao sveštenik D. Lapčević.

***

O srpsko-pravoslavnoj školi i Lijevnu opširno je pisao u pet nastavaka Dušan Karanjanac u sarajevskom „Školskom vjesniku“ za 1909. godinu. Uz članak su priložene i dve fotografije: Prva na strani 190 prikazuje staru školu na „Tabanima“, a druga na stra­nici 987 „Sadašnju srpsku školu“ (Misli se na stanje 1909.godine.)

U prilogu autora Mahmuta Latifića objavljen u listu „Poli­tika“ od 2. februara 1986. god. sa naslovom „ISPLOVIO IZ ZABORAVA“ i podnaslovom „Sećanje nije izbrisano“ profesor Vedrana Gotovac je sledećim rečima potsetila na život i delo Jovana Sundečića iz Livna, neopravdano zapostavljenog pesnika i prosvetitelja devetnaestog veka:

„Lepu kamenu kuću na početku livanjskog naselja Begluk, u kojoj je danas smeštena jedna od škola srednjeg usmerenog obrazovanja stariji Livnjaci i danas nazivaju „Sundečić“.Malo ko od njih zna poreklo tog imena. Pre osamdeset godina Livno je pokušalo obnoviti potrgane veze sa nepravedno zaboravljenim pesnikom prosvetiteljem i velikim pobornikom bratstva i jedinstva, Jovanom Sundečićem koji je u ovom gradu ugledao svet 1825. godine, pa je tada osnovanom „Srpskom pevačkom i tamburaškom društvu“ dato ime „Sundečić.

U novom broju časopisa „Tragovi“, profesor arheologije i istorije umetnosti Vedrana Gotovac, studioznim prilogom čija je opširnija verzija prestavljala njen maturski rad, bacila je više svetla na život i delo Jovana Sundečića.

„Željela sam sam da pišem o Sundečiću prije svega zato jer je moj sugrađanin, rodio se u Livnu i proveo u njemu najranije dane života. Nikada se nije vratio u kameni grad na Bistrici, a to i nije bilo lako u ono vrijeme. Livno i Bosna pripadali su jednom carstvu, Zadar i Dalmacija drugom.“

Tako Vedrana počinje svoj rad o sugrađaninu koji je dospeo na Cetinjski dvor kao lični sekretar knjaza Nikole, a njegova istorijska uloga je prije svega u istrajnoj borbi za bratsvo i slogu Hrvata i Srba u Dalmaciji i stvaranje na narodnom jeziku.

Otac Jovana Sundečića doselio se iz Crne Gore i u Livnu razvio veoma unosan trgovački posao. Pred strahom od Turaka sklonio je sina u Imotski, a odatle po nagovoru Božidara Pet­ranovića, Jovana poslao da uči staroslovenski jezik kod igumana Stevana Kneževića u manastir Sv. Arhanđela na reci Krki. Školovanje nastavlja u Zadarskoj bogosloviji, gde ispoljava veliki talenat za slikarstvo od kojeg odustaje i priklanja se pesništvu. Nakon završene bogoslovije zaljubio se, oženio i zapopio. Radio je jedno vreme u Istri, a onda ga zadarska vlada postavlja za pro­fesora Pravoslavnog seme­ništa. Povratkom u Zadar počinje njegov angažovan politički rad i zalaganje za nacionalna prava, oslobođenje naroda, za bratstvo i jedinstvo Srba i Hrvata. Ta borba će biti, kako piše Vedrana Gotovac, smisao čitavog njegovog života

Period najplodnijeg delovanja i književnog stva­ranja Jovana Sundečića od 1849. do 1868. godine bilo je i vreme velikih dru­štvenih i političkih potresa u Hrvatskoj i Dalmaciji. Oktroisani ustav, Bahov apsolutizam, ugarsko-hrvatska nagodba, sukob poli­tičkih stranaka, podstiču mladu generaciju koja unosi osveženje u nacionalni pokret. Književno stvaranje na narodnom jeziku bilo je najmoćnije oružđe u borbi za nacionalni identitet kojim se najviše služio i Jovan Sundečić. Početkom 1860. godine postaje, odgovornim urednikom „Glasnika dalmatinskog“, jedinog lista koji je izlazio na srpskohrvatskom jeziku u Dalmaciji: Zbog svojih suprostavljanja da talijanski bude jezik javnog života i očiglednog odbrani slavenstva „Glasnik“ je proglašen buntovnim glasilom. Kada je vlada pokušala promeniti pravac lista, Sundečić se odrekao funkcije odgovornog urednika, iako je bio u teškoj materijalnoj situaciji. Tih šezdesetih godina prošlog veka stvorena je u Zadru jedinstvena politička stranka dalmatinskih Hrvata i Srba – Narodna stranka. U sklopu stranke organizuju se čitaonice, izlaze listovi. Sundečić je osnovao književni časopis „Zvjezda“, a uredio je i prva dva broja „Kolendara“ Matice dal­matinske. U to vreme prestala je Sundečićeva katedra na Bogo­sloviji, malo zatim doživeo je i porodičnu tragediju – izgubio je petogodišnjeg sina. Tada štampa svoju „Krvavu košulju“, u kojoj peva o jednom starom običaju u Crnoj Gori, i posvetio je knjazu Nikoli. Pisana je ćirilicom i latinicom i brzo sakupila pet hiljada predplatnika.

U rasturanju „Krvave košulje“ mnogo mu je pomogao prijatelj Mihovil Pavlinović. Iako je i sam vladika bio protiv ovog pri­jateljstva, njih dvojica su se pobratimili i krenuli na zajednički put i putovali kao simboli srpsko-hrvatske sloge od Trsta, Ljubljane, Zagreba do Novog Sada. Sremskih Karlovaca, Beo­grada… U Đakovu ih je primio Josip Juraj Štrosmajer, a u Beogradu su bili gosti Ilije Garašanina koji je Sudečiću obećao profe­sorsko mesto u Srbiji, ako bude morao da napusti Dalmaciju. Stigli su konačno i na Cetinje gde je Sundečić postao lični sekretar knjaza Nikole. Nailazeći na veliko razumevanje crno­gorskog knjaza koji je sam imao velike sklonosti prema književnom stvaralaštvu, Sundečić je ovde proveo najplodnije godine svog literarnog rada i političkog delovanja. Uređivao je godiš­njak „Orlić“, učestvovao u svim važnijim odlukama crnogorskog dvora, mnogo putovao po Evropi kao prestavnik vlade. Godine 1867. Sun­dečić se preselio u Beograd gde mu je ponuđena profesorska katedra, ali se na poziv knjaza Nikole vratio na Cetinje i tu ostao do kraja života.

(Prilog o dopisivanju Ilariona Ruvarca i Jovana Sundečića, autora Dušana D. Vuksana, objavljen je u „Letopisu Matice srpske“ za 1934. god., broj 340, str.224.)

***

Milan Bošković iz Beograda objavio je u listu „Politika“ pismo sa naslovom – Svedok Goranove „Jame“ – u kojem je opisao stradanje livanjskih Srba u toku rata 1941-1945. god. Evo tog pisma, malo skraćenog :

„U selu Čaprazlije u donjem Livanjskom polju živi 73.-godišnji Božo Bošković, ratni vojni invalid, i jedini živi svedok ustaškog terora kod jame Gradina u selu Rujanu, koju je opisao u poemi „Jama“ I. G. Kovačić.

U julu 1941. godine, ustaše su išle od kuće do kuće i na prevaru pokupile sve muškarce starije od 15 godina. Tako je 30 muškaraca izašlo iz svojih kuća.

Božo Bošković nam je ispričao:

„Ustaše su nam rekle da idemo kod našeg logornika da nam nešto saopšti pa će nas pustiti kućama. Odveli su nas trideset i zatvorili u kuću jednog našeg komšije, gde su odmah postavili stražu. Rekli su nam da ćemo ostati do sutradan. Ujutru su nam oduzeli sve što smo imali od stvari kod sebe. Komadant logora, ustaški satnik, pitao nas je koje od nas pre dva dana doneo pismo iz sela Sajkovići od Cvije Oreščića za Jurišiće u selu Čaprazlije. Javio se moj komšija Đuran i rekao da smo on i ja pismo doneli i predali Jurišićima, ali da nismo znali šta je u pismu bilo napisano.

Tada su nas ustaše vezale dvoje po dvoje konopcima i rekli nam da idemo na prisilni rad. Poterasli su nas u susedno selo Rujane. Prolazeći kroz selo, video sam poznanika iz susednog sela koga su ustaše pretukle i terale da ide dalje. Onako izmučen, on nije mogao dalje. Ubili su ga tu, pred nama. Shvatio sam da i nas to isto čeka. Odlučio sam da pokušam da pobegnem. Jedna ruka mi je bila slobodna a druga vezana za mog oca. Slobodnom rukom sam pokušao da se oslobodim konopca, ali nisam uspeo, primetili su me. Ustaša mi je prišao, počeo psovati i udarati kundakom. Stigli smo do jame Gradina, Bila je prilično široka i duboka oko 50 m. Naredili su nam da kleknemo oko jame. Pročitali su nam naredbu Ante Pavelića. Bili smo osuđeni na smrt streljanjem. – Sutra će vam ovde doći i žene i deca – pretili su.

Pitali smo zašto smo krivi mi, a zašto žene i deca. Odgo­vorili su nam da smo krivi zato što smo Srbi. Pucali su u nas, a mi vezani povlačili jedni druge u jamu. Posle streljanja, prilikom pada, otac se otkačio od mene i propao u ambis, a ja sam se zakačio o jedno drvo na polovini jame.Shvatio sam da sam živ.

Bolela me je glava i razumeo sam da sam ranjen u glavu. Čuo sam glasove ustaša koji su se udaljavali od jame. Nisam bio sam. Streljanje su preživeli i moj rođak Slavko Bošković i komšija Božo Lunić. Posle mnogo muka i bola, izvukli smo se iz jame. Porodice su nas negovale po šumama i pojatama. Rat se nastavio. Slavko Bošković je poginuo u toku rata a Božo Lunić je umro pre nekoliko godina.(?). ***

O zločinima livanjskih ustaša u toku Drugog svetskog rata opširno je pisao novinar Budo Simonović u svojo knjizi sa naslovom „Ognjena Marija livanjska“ (izdanje „Stručne knjige“ – Beograd ), o čemu je pisao J. Bajić u listu „Politika ekspres“ od 25. septembra 1991. god.).

Prema podacima iz pomenute knjige u području Livna u toku 1941. godine u oko 15 jama bilo je ubijeno blizu dve hiljade ljudi, od dece u kolevci do staraca na kraju života.

***

Interesantno je spomenuti da su Mrnjačevići, od kojih potiče Kraljević Marko poreklom iz Lijevna i Dumna, potomci vlastelina Mrnjave [ vidi – Slavko Marušić: „Priča o Zahumlju“, Trebinje, 1997. god, str. 99, i list „Javnost“, broj 68, Sarajevo, 15. februar 1992.god., str.11 – („Po Orbiniju, rodonačelnik Mrnjačevića Radoslav poreklom je iz Livna. )] Time se, možda, može objasniti da je Kraljević Marko od davnina bio poznat u ovom krajevima (Hrast Kraljevića Marka u Rankovićima u blizini Novog Travnika, livada Markovača kod Donjeg Vakufa, spominjanje Kraljevića Marka u narodnim pesmama u Mrkonjiću).

 

Branko Mićić