Motiv Vaskrsa u srpskoj književnosti

VASKRSENJE KAO KNJIŽEVNA TEMA

Motiv Vaskrsa u srpskoj književnosti nije redak i sreće se još u srednjevekovnim spisima, a kasnije i u doba prosvetiteljstva. Tema Vaskrsa nije bila aktuelna početkom 19. veka, ali osim u usmenoj književnosti, Vaskrsenje Hristovo provlači se i u delima srpske moderne, inače zlatnog doba srpske književnosti.

Kad je o modernoj srpskoj poeziji reč, na samom početku stoji antologijska pesma “Srpski anđeo” Alekse Šantića, ili neka od pesama Jovana Dučića, koje opevaju “Hrišćansko proleće”.

Hristos je govorio da će vaskrsnuti trećeg dana posle smrti. O tom, uostalom, svedoče njegovi jevanđelisti i Crkva koja, već, više od dve hiljade godina, proslavlja ovaj za hrišćane najveći događaj. Dok je propovedao mnogobošcima o Hristovom vaskrsenju, apostol Pavle je nailazio na nepoverenje, pa i ismevanje. I u savremenom dobu, mnogo je nevernika i onih koji su Hristovo vaskrsenje smatrali za apsurd. “Vaskrsenje nije neki događaj koji bi se desio bez uzroka, ili po sili čovekove snage i moći. Uzrok vaskrsenju je sila Božja, a ne ljudska!”, piše dr Lazar Milin. Takav pristup, svojstven je žitijima i besedama koje pripadaju srskoj crkvenoj književnosti.

U “Karejskom tipiku” iz 1199, koji je sačinio Sveti Sava, za isposnicu koju je sebi namenio u Kareji, u administrativnom središtvu Svete Gore, reguliše se, pored ostalog, i praznovanje “Vaskrsenja Hristovog”, kanon vaskrsni, itd. A tako je i u žitijima od 13. do 18. veka (od Teodosija Hilandarca do Gavrila Stefanovića Venclovića).

Dositej Obradović je rano potpao pod uticaje svetačkih žitija. Ali se razočarao u kaluđerski život, napustio je manastir, raskinuo s crkvenoslovenskom tradicijom i tako započeo novo građansko doba naše književnosti (Jovan Deretić). Dositejevo “Pismo Haralampiju”, napisano na Vaskrs, 1783, svedočenje je jednog vremena i duhovnog raspoloženja.

Zatim protiče vek i po burne srpske istorije, duhovnosti i književnosti. Posle Dositeja, stvarali su pisci poput Jovana Muškatirovića i Emanuila Jankovića, koji su nastojali da se što više približe narodnom stvaralaštvu i jeziku.

Početkom 19. veka, javljaju se Atanasije Stojković, Pavle Solarić, Milovan Vidaković, Sava Mrkalj i Luka Milovanov, ali u njihovom delu nismo pronašli odgovarajuće primere s temom Vaskrsa.

U to vreme je srpska književnost imala i izrazite predstavnike sentimentalističkog i klasicističkog pesništva, poput Lukijana Mušickog ali je, tek, s Petrom Petrovićem Njegošem dobila veliki spev, “Luču Mikrokozma” koja je, istovremeno, i “filozofska pesma o traganju za istinom o čoveku” (dr J. Deretić), najveće pesničko delo 19. veka i “izraz religiozne vizije” (dr Pavle Zorić).

Slede srpski romantičari i realisti koji su pisali o Vaskrsu.

Pomenimo pesmu “Molitva” koju je Branko Radičević napisao na Vaskrs, 1844. Zatim pesmu “Proleće i Uskrs” Jovana Jovanovića Zmaja. Laza Lazarević se smatra najvećim umetnikom među realističkim pripovedačima, napisao je, neposredno po Vaskrsu, 18. aprila 1875, jedno pismo iz Berlina, indikativno za našu temu. Sima Matavulj, majstor kratke pripovetke, napisao je priču “Hristos voskrese!”. Mileta Jakšić, gotovo zaboravljen kao pesnik, ima priču “Hristos u krčmi”. Priču “Pevačev Uskrs”, napisao je Radoje Domanović koji pripada satiričkoj tradiciji srpskog realizma. Svetozar Ćorović, hercegovački pripovedač, po književnim odlikama, najbliži je tradiciji realizma. To pokazuje i njegova priča “Na Vaskrs”. Većinu priča iz zbirki “Iz starog jevanđelja”, “Stari dani” i “Božji ljudi” Borisava Stankovića, mogli bismo odabrati za ilustraciju umetničkog doživljaja života posle smrti.

Takve primere pronalazimo i u prozi modernih pripovedača, poput Isidore Sekulić, Dragiše Vasića, Ive Andrića, Borivoja Jevtića, Stanislava Krakova i Rastka Petrovića. Iako Momčilo Nastasijević u svojoj poetici daje religioznosti povlašćeno mesto, daleko je od crkvene dogmatike. O tom svedoče njegovi stihovi u “Reči u kamenu”. Antologijska je pesma Vladana Desnice “Molitva razočaranog Isusa”. Dok se u nekim stihovima, kao u pesmi “On”, Miodrag Pavlović nadahnjivao “negativnom teologijom srednjovekovnih mistika”, u poetsko-proznim zapisima “S Hristom netremice” “trijumfuje pesnikova težnja ka sjedinjenju s Hristom” (P. Zorić), u “Svetogorskim danima i noćima” čini se da je uspostavljena “mistična komunikacija sa raspetim Hristom”.

I pesništvo Ivana V. Lalića, našlo je korena u molitvama. Najbolji primer za to je njegova poslednja, pred smrt sastavljena knjiga, “Četiri kanona”.

Ljubomir Simović u mnogim pesmama kao i u drami “Boj na Kosovu” gradi slike između dva sveta, podeljenosti “između religiozne kontemplacije i uživanja u mirisima, zemaljskim” (dr Zorić).

Posebno mesto pripada Nikolaju Velimiroviću. Nesumnjivo, on je najveći srpski pravoslavni mislilac, besednik i pesnik s izuzetnim darom. “Njegovi molitveni tekstovi su remek-dela u oblasti pesme u prozi” (dr P. Zorić). Uvrstivši ga, prvi put, u jednu antologiju savremenih srpskih pesnika, i prvi put s religioznom predznakom, sr Pavle Zorić zapaža i sledeće: “Nikolaj Velimirović odbacuje vrednost materije (“gnjilosti”) i slavi duh. On nije samo lirski pesnik u stanju ekstaze. On je i polemičar. Koliko je samo jetkih i teških reči izgovorio osuđujući hulitelje na Hristovu veru!”

U antologiju “Vaskrs u srpskoj književnosti” uvrstio sam “Besedu na Veliki petak” i “Čudesa na Vaskrsenju” vladike Nikolaja, kao i njegovu pesmu, gotovo himnu Vaskrsu – “Ljudi, likujte!”.

Kad je reč o usmenoj (narodnoj) književnosti, ono što je sačuvano, u rukopisnim zbirkama, delimično objavljeno u knjigama, svedoči da je i u narodu bilo pesama s različitim religioznim temama, a posebno u vezi s velikim hrišćanskim praznicima kao što su Božić i Vaskrs. Osobena su tri primera: “Iz plača Majke Božje za sinom”, “Hristos teši mater” i “Nalazak časnog krsta”, kao i epska narodna pesma “Nahod Momir”.

Iz knjige “Vaskrs u srpskoj književnosti”, autora Zorana Đerića

Izvor: Novosti.rs

Priredio: pf Velibor Mihić, veb autor