UVAŽAVANJE SVETIH STARO VEKOVIMA
Kontinuitet poštovanja svetitelja u pravoslavnom srpskom narodu neprekidan je počev od vremena primanja hrišćanstva, pa sve do danas i kao takav je potpuno merilo kanonskog i istorijskog ustrojstva Srpske Pravoslavne Crkve.
Svetitelji u srpskom narodu i iskazano poštovanje prema njima oduvek je bilo veoma živo, što nam pokazuju brojni lepi običaji koji su kroz istoriju sačuvani sve do naših dana, kao na primer, postojanje krsnih slava.
Prosvećivanjem Srba u periodu od VI do IX veka, pored osnovnih hrišćanskih učenja, novokršteni su usvajali i poštovanje svetih ličnosti, većinom sa istoka. Pored spomena svetitelja koji su zaživeli uz pomoć misionara (Kirilo i Metodije su spomen svetitelja Klimenta pape Rimskog, uspostavili i raširili među slovenskim narodima), Srbi su primali i kultove lokalnih svetitelja, što je bio slučaj sa cirmijumskim, singidunumskim, ulpijanskim, naisuskim i dalmatinskim ranohrišćanskim mučenicima, velikomučenikom Prokopijem, čije su svete mošti vekovima počivale u episkopskoj crkvi grada Niša, kao i Svetim Trifunom (Kotor) i mučenicima Sergijem i Vakhom. Sa sigurnošću se može reći da su Srbi od primanja Hrišćanstva, iako je ono obavljano u više etapa, počinjali da poštuju, već žive spomene svetitelja na prostorima koje su naseljavali. U XI i XII veku već dolazi do pojave prvih lokalnih svetitelja kao što su kralj mučenik Jovan Vladimir, prepodobni podvižnici Prohor Pčinjski, Joakim Osogovski, Gavril Lesnovski i drugi. Njihovo svešteno poštovanje u narodu počinjalo je da živi spontano, u toku njihovog života ili izvesno vreme po upokojenju. Rađanje prvog velikog svetiteljskog imena u srpstvu došlo je početkom XIII veka, kada je proslavljen prepodobni Simeon Mirotočivi (veliki župan Stefan Nemanja). Čitav XIII vek dao je veliki broj svetitelja uglavnom kraljeva i arhiepiskopa, počev od svetitelja Save Srpskog, što se nastavilo i kroz čitav XIV vek. U vreme vladavine kneza Lazara u Srbiju iz porobljenih južnih delova balkanskog poluostrva dolaze podvižnici poznati pod imenom Sinaiti, čijim plodnim monaškim trudom i molitvom oživljavaju stari i utemeljuju se mnogi novi manastiri. Svi poznati prepodobni sinaiti do danas su neprekidno poštovani kao veliki zastupnici i molitvenici pred Bogom.
Padom Smedereva i despotovine 1459. godine, srpska despotska porodica Branković se preko Albanije i Italije seli u južnu Ugarsku, primajući pokroviteljstvo kralja Matije Korvina. Članovi despotske porodice Branković u Vojvodini (mitropolit Maksim, despot Jovan, majka Angelina) mnogostruko su se trudili na očuvanju pravoslavne vere među Srbima, zbog čega su kao svetitelji poštovani i za života i po smrti. U to vreme (XVI vek), počinju se javljati i mnogi mučenici postradali od turske ruke, među kojima su najpoznatiji svetitelj Teodor episkop Vršački, kao i novomučenik Georgije rodom iz Kratova. U XVII veku među srpskim svetiteljima većinom se javljaju čuvari i branitelji vere, kao što su mitropolit Erdeljski Sava i patrijarh Pećki Jovan, ali i veliki molitvenici i učitelji narodni, monasi, među kojima su najpoznatiji Rafailo Banatski, Stefan Piperski i svetitelj Vasilije Ostroški.
Arhijereji i sveštenstvo Karlovačke mitropolije trudili su se da u teškom ropstvu Srbije pod Turcima osnaže i učvrste veru naroda, živo proslavljajući spomen svetih i velikih predaka. Sa tim ciljem u dva navrata je izdavan Srbljak (1714 i 1761. godine) u koji su ubeležena imena svih do tada poznatih srpskih svetitelja. Od novijih svetitelja projavljenih u XVIII veku najpoznatiji su mučenici Teodor Komogovinski i Visarion Sarajski, svedoci vere.
Prva polovina XIX veka protekla je većim delom u borbi Srba za oslobođenje od turskog ropstva. U to teško i burno vreme zasijali su mnogi znani i neznani duhovni velikani koji su svojim životima osvedočili neprekidnu borbu za krst časni i slobodu zlatnu. Veliki heroji, vlastela duha i nepokolebljivosti bili su sveštenomučenici Pajsije i Avakum koji su nabijeni na kolac u Beogradu, revnujući za istinu. U pomenutom periodu zasijao je i jedan veliki svetitelj među Srbima u Crnoj Gori, Petar Cetinjski, episkop i vladar, molitvenik i mirotvorac.
U XX veku, kada je Srbija konačno oslobođena od ropstva i kada se ujedinila Crkva, počeo je rad na proslavljenju ne proslavljenih, a poštovanih svetitelja. U vreme patrijarha Dimitrija 1927. godine, potvrđena je odluka o proslavljenju blagovernog despota Stefana Visokog, velikog vladara i pesnika srpskog.
Administrativno proslavljanje svetitelja zaživelo je tek nakon Drugog svetskog rata, kada je na Svetom arhijerejskom saboru (4. juna 1958. godine) mitropolit zagrebački Damaskin, predložio da se formira „Komisija za izradu imenika srpskih svetitelja ili ikosa koji bi se dodao službi srpskim svetiteljima”. Sam mitropolit Damaskin je pomenutoj komisiji 21. juna 1961. godine dostavio pedeset imena srpskih svetitelja i deset imena južnoslovenskih svetitelja. Na Svetom arhijerejskom saboru 1961. godine ustanovljen je praznik Novomučenika srpskih od vremena Kosovskog boja pa sve do današnjih dana postradalih.
U imenoslov svetih su 1962. godine uneta imena sveštenomučenika Visariona Sarajskog i prepodobnog Rafaila Banatskog, čije je poštovanje već dugo vremena živelo u narodu. Na predlog patrijarha Germana u kalendar svetih uvedeno je 1965. godine i ime arhiepiskopa srpskog Evstatija II. Episkop gornjokarlovački Simeon je 1966. godine podneo predlog za proslavljenje novomučenika Teodora Komogovinskog, a 1973. godine je među srpske svetitelje ubrojan i poslednji Nemanjić, prepodobni Joasaf Meteoritski. Pet vekova nakon mučeničkog stradanja 1994. godine, proslavljen je i sveštenomučenik Teodor episkop Vršački.
U maju 2000. godine, proslavljeni su i novi sveštenomučenici srpski, postradali u vreme Drugog svetskog rata, od neprijateljske i bratske ruke: mitropoliti Petar Dabrobosanski, Joanikije Crnogorsko-primorski i sa njime postradali sveštenomučenici i mučenici, Dositej Zagrebački, episkopi Platon Banjalučki i Sava Gornjo-karlovački, iguman Rafailo Šišatovački, sveštenici Branko Veljunski i Đorđe Našički, kao i novomučenik Vukašin iz Klepaca. U maju 2003. godine, na radost čitavog crpskog pravoslavnog naroda u imenoslov svetih uvedeno je ime svetitelja Nikolaja episkopa Žičkog.
Na redovnom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora 2005. godine liku svetih su pribrojani novi sveštenomučenici: Dabrobosanski, Mileševski, Glamočki i Kulenvakufski, postradali u Prvom i Drugom svetskom ratu, kao i episkop Varnava Hvostanski, koji je mnogo postradao od komunista.
Izvor: „Srpski svetačnik“, Dimitrije Z. Plećević