O književnosti Petra Sarića: Pisac snažne poetske imaginacije

RAZGOVOR S POVODOM

O književnosti Petra Sarića, temama kojima se autor bavi kroz svoje romane, stvaranju „velikih“ likova i pripadnosti korpusu savremene srpske književnosti, govori nam Marija Jeftimijević Mihajlović, saradnik Instituta za srpsku kulturu.

Ovog leta Marija Jeftimijević Mihajlović, saradnik Instituta za srpsku kulturu – Priština sa izmeštenim sedištem u Leposaviću, doktorirala je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici (katedra za srpski jezik i književnost).

Tema njene doktorske disertacije nosi naslov „Stilsko-tematske odlike romana Petra Sarića“.

Zašto, prema Vašem mišljenju, niko do sada nije uzeo u studijsku obradu književno stvaralaštvo nijednog pisca sa Kosova i Metohije?

– Izbor predmeta ili teme istraživanja umnogome određuju studioznost i obim samog istraživanja. Ne može se sasvim reći da stvaralaštvo književnika sa prostora Kosova i Metohije nije bilo predmet sistematičnog izučavanja, jer to potvrđuju studije i monografije o značajnim piscima koji su rođeni, stvarali ili živeli na ovim prostorima: o Grigoriju Božoviću, Manojlu Đorđeviću Prizrencu, Peri Stefanoviću, Danilu Nikoliću. Međutim, ono što treba naglasiti jeste činjenica da je stvaralaštvu savremenih književnika sa prostora južne srpske pokrajine, iako nastalom u periodu velikih istorijskih i društvenih prekretnica krajem prošlog veka i na početku novog milenijuma – što je odredilo i njegovu prirodu, ali i kvalitet – pristupano periodično, pa se ne može steći prava slika o njegovom kontinuitetu niti razvoju. Tome su svakako znatno doprinela istorijska dešavanja, ratovi, progonstva i stradanja, koja su neminovno imala reperkusije i na kulturni život i stvaralaštvo književnika sa Kosova i Metohije.

Kakve ste zaključke izveli u vezi stilsko-tematskih odlika Sarićevog romana, radeći doktorat?

– Nesumnjivo da je reč o jednoj autentičnoj, zaokruženoj, sarićevskoj poetici koja je prepoznatljiva ne samo u književnosti ovih prostora, nego i na nivou srpske književnosti u celini. Teme koje Sarić obuhvata u svojim romanima jesu „klasične”, ali je način na koji im pristupa znatno obogatio elementima magijskog realizma, čudesnog i fantastičnog, uzdižući tako pojedine likove i pojave iznad uobičajenog i prosečnog (estetska epifanija ili ozarenje koju pojedini likovi doživljavaju kroz svetlost kao božanski princip, mitsko i legendarno, što je karakteristika Sarićevog pripovedanja sve do danas, do najnovijeg romana Mitrova Amerika). Jezik njegovih romana je dijalekatski, uz kombinovanje ekavskog i ijekavskog izgovora, što im daje poseban leksički štimung, a atmosferu Banjana i sveta izmeštenog izvan njega, čini bližom i prisnijom samom čitaocu.

Obradili ste lepotu duše glavne junakinje u Sarićevom romanu „Sara” kao najviši estetski princip. Na čemu se bazira ta lepota i zašto je neprolazna?

– Za Petra Sarića se može reći da je tvorac velikih likova. Ako velike i večne teme „pripadaju” svima, to se ne može reći i za likove, jer su oni „vlasništvo” pisca. On je njihov tvorac i od njegove percepcije čoveka i sveta i njegovog književnoumetničkog talenta zavisi koliko će taj lik biti jedinstven i originalan u odnosu na njegov opus, ali i u odosu na ostvarenja drugih autora. Dva najistaknutija lika koje je Sarić stvorio jesu Gospodar Kojadin (iz romana Sutra stiže Gospodar) i Sara (iz istoimenog romana). Ipak, Sara se izdvaja specifičnošću svojih osobina, svoje patrijarhalnosti, pritajene gorštačke mudrosti, ali i svojom pozicijom među drugim Sarićevim likovima (podsetimo da ženski likovi zauzimaju važno mesto u njegovoj poetici). Ovaj fluidan, senzibilan, lirski konotiran lik, građen je po uzoru na ženske likove narodne poezije. Sarina posebnost je njena izuzetnost, ali njeno razumevanje drugačijeg doživljaja stvarnosti nemoćno je da se odupre diktatu istorije i ideologije. Ona je nalik Gojkovici iz narodne pesme „Zidanje Skadra” koju naivnu i nevinu uziđuju u zidine grada. Osim toga, i sam motiv mržnje među braćom povezuje ova dva književna ostvarenja. Setimo se samo „Diobe Jakšića”… Sara je neobična i po svojoj Knjizi, nekoj vrsti lične Biblije, zahvaljujući kojoj njena fizička i duhovna lepota izaziva divljenje i strah. Njena lepota se dovodi u vezu sa svetlošću, čime se apostrofira njena duhovna i duševna čistota, kao poslednje utočište u svetu degradiranih vrednosti, svetu rata i zla, u kome neminovno, takva lepota strada. Sarina Lepota je mera Istine, ali nam Sarić ne daje nadu da će takva Lepota spasiti svet.

Petar Sarić

Majka je arhetip stradanja u Sarićevom romanu. Zašto?

– Ne može se reći da ta ideja počinje od Petra Sarića. Naprotiv. Ali je njome Sarić potvrdio večnu istinu, naizgled paradoksalnu, da se suština majke, materinstvo najčešće potvrđuje stradanjem. Zar prva i najveća stradalnica nije i najveća Majka među svim majkama – Bogorodica, Hristova majka?! U Sarićevom romanu Majka je višedimenzionalan lik; ona je arhetip stradanja, Velika Boginja, ali i žena-demon, žena stvaralac i žena uništitelj (večiti antipodi poput Erosa i Tanatosa). Majka obuhvata sve dimenzije značenja – od jungovski shvaćenog arhetipa majke do mitološke boginje Majke. Raznovrsne „manifestacije” majčinstva koje Sarić pridaje svojim junakinjama (pre svih Petruši, Majci i Dečaka iz Lastve i Sari) pokazuju sva njena lica i naličja, ali uvek u duhu ideje o majci kao stradalnici. Ipak, romanima Dečak iz Lastve i Petruša i Miluša Sarić je otišao znatno dalje od utvrđenih i podrazumevanih „okvira” u kojima se kreće uloga majke i položaj žene u crnogorskoj patrijarhalnoj zajednici pre jednog veka. Perspektiva koju nam pisac nudi se često graniči sa tabuom, što se odražavalo i na percepciju čitalačke publike koja nije uvek bila spremna za novo i drugačije viđenje.

Koliko je teško i da li je moguće očuvati identitet u vremenu kada su ljudske migracije, neprestane, iz najrazličitijih razloga?

– Životna i stvaralačka biografija Petra Sarića svedoči o zaokupljenosti problemom identiteta, sa svim implikacijama koje ovaj fenomen podrazumeva. Najnovijim romanom „Mitrova Amerika“, Sarić je tematizovao identitetske krize pojedinaca, u prvom redu glavnog junaka Mitra u pečalbarstvu u Americi i ljudi iz njegovog okruženja (porodice, prijatelja) zbog čega je bliži modernističkim nego realističkim književnim tokovima. U ovom romanu skoro da nema junaka koji nije bio prinuđen da bira između svog i tuđeg. Jedni su se vratili u rodni kraj, drugi su pronašli novi zavičaj (u Americi), a jedino je Mitar u Americi gradio rodne Crkvice, a u Crkvicama sanjao o Americi, ponašajući se kao stranac i u tuđini i u zavičaju. Mitrova podvojenost tako postaje paradigma podvojenosti svakog čoveka, u svakom dobu obeleženom seobama, pa i najnovijim, ovovremenim, kada se lako gubi veza sa najdubljim sobom, sa onim što čini jezgo bića, a to je identitet.

Da li roman kosovskometohijskih književnih stvaralaca zavređuje da bude stavljen u red srpskog romana ili pripada regionalnoj književnosti mada nismo susedi već jedinstvena teritorija Republike Srbije?

– Odgovor na ovo pitanje svakako podrazumeva osvrt na istorijski razvoj srpske književnosti stvarane na području južne srpske pokrajine. Opštepoznata je činjenica da je ova književnost nastajala i razvijala se u specifičnim uslovima, sa tendencijom nametanja odrednice multinacionalnosti i multikulturalnosti, uz isključivanje svakog obeležja „srpskog”. Dakle, nastojalo se na sve načine da se stvori korpus kosovske književnosti, u kojoj je srpska potpuno marginalizovana ili joj je umanjena vrednost i značaj. Međutim, takva tendencija koja je naročito bila izražena u decenijama nakon Drugog svetskog rata, nije tada nastala niti je, nažalost, tada i prestala. Ta „borba neprestana” za srpsku kulturu, jezik i književnost, bila je aktuelna i u doba Grigorija Božovića, a nije prestala ni u vreme Petra Sarića, to jest danas… I upravo je ta nesrećna kvalifikacija, imenovana kao „regionalizam”, kojoj su kumovale političke ideologije, onaj zid koji odvaja roman pisan na srpskom jeziku u južnoj pokrajini i roman pisan u centralnoj Srbiji. Reč je, dakle, o istom romanu, istoj književnosti, ali su na kvalitativno kategorizovanje češće uticali neknjiževni činioci nego validna književnoestetska valorizacija. To je, nažalost, uticalo na činjenicu da su mnoga dobra i značajna književna ostvarenja ostala na marginama proučavanja ili su samo uzgred spomenuta u istoriji srpske književnosti. Zbog toga posebno značajnim smatram to što izučavanje romana Petra Sarića predstavlja paradigmu jednog vremena, duhovne i kulturne, društvene i književne klime u kojoj se razvijao duh srpskog naroda.

S obzirom na Vašu naučnu posvećenost i da radite na projektu Srpski roman na Kosovu i Metohiji u drugoj polovini 20. veka, šta nam možete reći o ovoj temi?

– Institut za srpsku kulturu – Priština u kojem radim, u odeljenju za proučavanje književnosti, upravo je završio realizovanje projekta „Materijalna i duhovna kultura Kosova i Metohije”. Moja istraživanja su bila vezana za srpski roman na ovim prostorima, ali i poeziju i kritiku, iz čega sami možete da zaključite da je i doktorska disertacija „Stilsko-tematske odlike romana Petra Sarića” rezultat rada na projektu. Ovaj projekat Instituta je multidiscipliniranog karaktera, što znači da uključuje istraživanja iz različitih oblasti (istorije, književnosti, istorije umetnosti, etnologije, arheologije, politikologije, sociologije), pa je moj rad svakako mali deo mozaika koji se uklapa u sveukupnu sliku srpske kulture, nauke i umetnosti, koja je danas, više nego ikad u opasnosti da bude iskrivljena. Zadatak svih nas koji se bave njenim izučavanjem jeste da je sačuvamo onakvom kakvu smo je nasledili, jer je ta slika odraz duhovnog identiteta srpskog naroda. Na to nas i sam Petar Sarić upućuje rečima: „Rođenjem smo otuda gde smo se rodili, a dušom uvijek i bez ostatka s Kosova”.

Izvor: Jedinstvo

Autor: Slavica Đukić