ISTORIJA STRELIČARSTVA U SRBIJI
Gađanje lukom i strelom veština je koja se praktikuje od davnina. Luk sa strelama spada u najstarije ofanzivno oružje za borbu na daljinama. Srpsko streličarstvo datira iz kasnog srednjeg veka.
Proučavajući postojeću literaturu o istorijskim socio-kulturnim vezama Republike Srbije i Republike Turske formiranim u vekovima koji su iza nas, suočavamo se sa činjenicom da su naša istoriografska znanja skromna, a da je komponenta turskog nasleđa i uloga koja mu je pripadala na prostoru srpske države u istraživanjima često bila zapostavljena i nedovoljno istražena sa multidisciplinarskog stanovišta.
Imajući u vidu da u pozadini političke saradnje između dve države leži bogato zajedničko nasleđe i istorija njihovog državotvornog nastanka, naša namera je da posredstvom izložbe turskog streličarstva obogatimo svoja znanja iz oblasti nacionalne srpske istorije tokom ranog i poznog srednjeg veka i u okvirima Osmanskog carstva.
Nastojaćemo da veštinu gađanja lukom i strelom približimo široj publici i jasnije istaknemo postojanje kulturološke bliskosti između srpskog i turskog naroda, nekada i danas.
Reč je o tematici koja pruža istorijski „oslonac” i osvetljava korene diplomatske i kulturne saradnje pomenutih država, sa ciljem jačanja istih u nastupajućim godinama.
Luk sa strelama spada u najstarije ofanzivno oružje za borbu na daljinama. U okviru njegove šire definicije, luk ne predstavlja isključivo oružje rata, već se tokom srednjeg veka i modernog doba upotrebljavao i za potrebe lova, vojničkih vežbanja u streličarstvu i razonode. Nažalost, nije sačuvan nijedan primerak luka koji je korišćen u srpskoj državi poznog srednjeg veka, te se o njihovom izgledu može suditi samo na osnovu likovnih i književnih izvora (freski i žitija prevashodno). Drveni lukovi, strelice sa trnom predstavljale su stare tipove oružja koje su Sloveni ili doneli sa sobom na Balkan ili ih usvojili na balkanskom tlu. Od kraja 13. veka može se pratiti uticaj Orijenta i pojava novih tipova streličarskog oružja, tačnije refleksnih lukova sa strelicama koje imaju trouglasti vrh i trn. Refleksni luk nosili su strelci pešaci i strelci na konju, koji su se nalazili u redovima vladareve i vlastelinske vojske. Drveni luk sa strelama upotrebljavali su mahom lako naoružani vojnici i pastiri, odnosno hitri pešadijski strelci.
Srpska srednjovekovna vojska sastojala se od baštiničke, pronijarske i najamničke vojske, sačinjena od celokupnog građanstva: od pastira i seljaka (posednika baštine koja se smatrala naslednom svojinom), feudalaca (uživalaca pronije – zemlje date na uslovno korišćenje), do pripadnika najvišeg staleža: vlastele i vlasteličića. Pored staleške vojske u većim gradovima bilo je i najamnika, uglavnom stranaca (Italijani, Francuzi, Španci, Nemci, Mađari). Vojskom je komandovao i po potrebi sazivao vladar kao vrhovni komandant u ratu i miru. Vladara je u ratu mogao da zameni veliki vojvoda, koji je zauzimao najvišu poziciju na hijerarhijskoj lestvici vojnih komandanata (vojvoda) koji su upravljali vojnim jedinicama organizovanim po župama i gradskim oblastima. Početkom HV veka despot Stefan Lazarević je zaveo sistem stajaće vojske, koja bi se, za razliku od prethodne koja je počivala na feudalnom sistemu baštine i pronije, nalazila uvek u pripravnosti za borbu. Srpska vojska sastojala se od dva osnovna roda: pešadije i konjice opremljene oružjem različitim po poreklu (slovenskog, mediteranskog, centralnoevropskog, ugarskog, turskog odnosno orijentalnog porekla). Ovakav mozaik tipova oružja bio je rezultat opštih političkih prilika, geografskog položaja srednjovekovne Srbije i načina nabavke oružja. Nabavka se kretala od uvoza, ratnog plena do domaće lokalne proizvodnje u mestima koja su po svojoj delatnosti ostala upamćena kao Lukari, Strelari, Tulari, Kopljari, Štitari i dr. U ovim naseljima kovači i drvodelje pravili su: drvene lukove i strele sa gvozdenim vrhovima viševrsnih oblika; torbe za strele zvane tul; i drške za strele izrađivane od trske i drveta. Obradom kosti i rogova bavili su se majstori isključivo kvalifikovani za izradu refleksnih lukova i ureza za tetitu na drškama strela. Tako su 1455. godine za potrebe tvrđave Zvečan radili stanovnici sela Dedino (Dedinje) severozapadno od Kosovske Mitrovice (deset kuća proizvodilo je godišnje 37 lukova) i deo sela Šumilj (drugo ime Beščić, zaselak Baščić) čiji su žitelji bili mahom streljari i samostreljari. Treba spomenuti i selo Bukovnik (možda današnje Bukovo), južno od Kučeva, koje je 1467/1468. godine za potrebe tvrđave Golubac godišnje isporučivalo 10000 strela. Prema turskom zapisu iz 1516. godine saznajemo da su stanovnici sela Strelara izrađivali drške za strele namenjene tvrđavi Koznik, dok je zajednica Cigana u toj tvrđavi bila zadužena za gvozdene vrhove strela. Lukari u specijalizovanim selima oružarnicama izrađivali su pera za sigurnosni let. Za ostale dodatne elemente, od kojih je zavisilo sastavljanje luka, tačnije spajanje pomenutih elemenata sa drvenim kosturom, i njegovo funkcionisanje, bili su zaduženi lukari u gradovima, odnosno tvrđavama.
Sloveni su bili poznati kao dobri strelci, pa je tako prema pisanju Jovana Kamenijata, za odbranu Soluna carev izaslanik Nikita naredio da se u grad dovede mnoštvo Slovena jer „od njih niko nije veštiji da gađa cilj i žestini njihovih strela ništa ne može odoleti”. U staroj srpskoj književnosti luk sa strelama prvi put se spominje kod Domentijana u životopisu Svetog Save. Počev od Pseudo-Mavrikija, koji tvrdi da su slovenski strelci koristili otrovne strele, upotrebu strela umakanih u biljni ili zmijski otrov kod Slovena, a naročito Srba zabeležili su Arnold iz Libeka i Ansbert u svojoj istoriji ekspedicije nemačkog cara Fridriha Barbarose 1189. godine kada su krstaši na svom putu za Jerusalim prolazili kroz Rašku. Zapaljive strele premazivane su smolom, odnosno bitumenskom materijom, a zatim bi se pre bacanja zapalile. Tako su branioci Soluna palili Slovenima opsadne sprave „vatronosnim strelama”. U bici kod Velbužba 1330. godine protiv Bugara istakli su se srpski strelci koji su ne samo vešto streljali, već su pred naletom neprijateljske vojske očuvali svoj poredak. Pisac žitija Svetog Stefana Dečanskog, nepoznati nastavljač arhiepiskopa Danila II, kaže da su „mladići previsoka kralja tako ustrojeni na rat, na obe ruke straljahu i ništa nisu grešili i počeše se moćno boriti, i stojahu krepko, ne razilazeći se ni jedan od drugoga”.
Strele su, između ostalog, upotrebljavane za održavanje veze sa opsednutim stanovništvom u gradovima i tvrđavama. Tako je 1440. godine prilikom turske opsade Beograda, braniocima grada dobačena poruka sultana Murata II, sa najvećim obećanjima, da predaju grad. Sa druge strane, hrišćani u turskoj vojsci dobacivali su braniocima plan predstojećeg turskog napada na grad.
Prema materijalu od kojeg su izrađivani, lukovi su se delili na drvene, rožane i metalne, a prema prema obliku razlikovali su se prosti i složeni lukovi. Za izradu drvenih lukova upotrebljavao se orah, lešnik, brest, jasen, tisovina najčešće, a ređe drenovina i trska. Lukovi od metala (gvožđa i bakra) rađeni su pretežno za samostrele. Dok su obični lukovi pravljeni sa jednom krivinom, složeni lukovi, inače orijentalnog porekla, bili su sa dvostrukom krivinom i i kao što sam naziv sugeriše, izrađivani iz dva ili više delova.
Srednjovekovni srpski lukovi bili su do propasti Despotovine 1459. godine uglavnom složeni a njihova se dužina kretala od 0,9 pa do 1,2 metara. Od početka 15. veka pored složenih lukova sreću se turski lukovi polukružnog oblika, Prema bojama kojima su slikani lukovi na srpskim freskama u Gračanici, Peći, Dečanima, Kaleniću, Manasiji itd., srpski lukovi bili su oblagani po dužini napadne ivice najverovatnije rogom, a na krajevima i sredini metalnom oblogom. Lukovi su bili ukrašavani na rukohvatu (sredini luka) oblogama od kože, tkanine velura i obojeni živim bojama. Na freskama se uočavaju mahom obojeni rukohvati i nema primera da su krajevi bili ukrašeni vrpcama kao što je tada bio običaj na Orijentu. Lukovi su slikani na freskama iz 13. veka u Sv. Klimentu Ohridskom (sv. Georgije); iz 14. veka: u Sv. Nikiti (sv. Nikita), Sv. Nagoričinu (nepoznati sveti ratnik – južni zid i mučenje sv. Teodora Stratilata), Sv. Dimitriju u Peći (sv. Prokopije), Gračanici (mučenje sv. Teodora Stratilata), Dečanima (sv. Viktor – luk raspona 1,1 m i strela dužine 71 cm i freska sv. Jevstatija), Lesnovu (sv. Merkurije i sv. Georgije), Ravanici (tri nepoznata sveta ratnika – južna pevnica), Veluće (na potretu Dejanovom: luk raspona 1,02 m, tetiva 98 cm, strela dužine 84 cm, strelica 4,5 cm i debljina šipke oko 7 mm), reljefnoj kompoziciji zapadne fasade u Dečanima (kentaur zapinje luk), i iz 15. veka u Kaleniću (sv. Dimitrije) i Manasiji (sv. Nestor i sv. Teodor Stratilat).
Sve šira upotreba turskih tipova oružja u prvoj polovini 15. veka (turske strele i tobolci, turske sablje, noževi, topuzi, buzdovani i sl.,) bila je direktna posledica stalnih dodira srpske države sa Osmanlijama. O tome svedoči kao primer upotreba zaštitnog prstena koji je stavljan na palac leve ruke radi njegove zaštite prilikom napinjanja luka i odapinjanja strele, orijentalnog porekla i očigledno preuzeta od osmanskih vojnika.
Kao neka vrsta vojne obuke i vežbe, tokom celog srednjeg veka organizovana su takmičenja u gađanju, obično iz luka i samostrela. Iako su imala vojni značaj, ova vežbanja poznata pod pojmom „igra” organizovana su uglavnom u vreme praznika i dokolice. Mesto gde se vežbalo u gađanju strelom zvalo se strelište, ali je ta reč označavala i domet ispaljene strele. Jedno takvo strelište nalazilo se u okolini Novog Brda. Prema dubrovačkim izvorima, 1413. godine Dubrovčani su odlazili na novobrdsko strelište radi „igre” i vežbe u gađanju lukom i samostrelom. Crkva je osuđivala ovakav tip zabave, smatrajući da je svaka igra potekla od đavola, a naročito igra gađanja i vežbanja u oružju, kojom se ugrožava život bližnih. Nesrećni slučaj Dragana iz okoline mesta Proseka (u današnjoj Makedoniji) u prvoj polovini 13. veka govori u prilog pomenute crkvene zabrane. Naime, izvestni pastir po imenu Dragan, zajedno je sa ostalim seljanima, provodio vreme u igri streličarstva. Iako se toga dana pokazao vešt, nehatom je ubio svog sina, koji je iznenada potrčao prema cilju da bi pokupio ranije ispaljene strele.
Konačno, streličarstvo je kao nerazdvojni deo svakodnevnog života svoj put našlo i u usmenoj književnosti srpskog naroda. Tako se veština strelaca u junačkim pesmama tzv. bugaršticama merila što većom razdaljinom i što manjom metom:
„Er se neće naći junak u tvojojzi pokrajni,
Ki će ustr’jelit’ jabuku vrh Kruševa sv’jetla grada”
Motiv gađanja kroz prsten opevan je u epskoj pesmi „Ženidba Dušanova”, pevane u desetercu, u kojoj se junak poziva na nadmetanje u streličarstvu:
„Pod najvišu kulu u Leđanu,
Na kuli je koplje udareno,
Na koplju je od zlata jabuka,
Ti strijeljaj kroz prsten jabuku”
Autor: Slađana Zdravković, istoričar i istraživač-saradnik „Instituta za evropske studije“