ARHIMEDOV USKLIK
Kako je nastao i šta znači „Eureka“, izraz antičkog grčkog matematičara Arhimeda. Prema legendi, istrčao je go na ulice Sirakuze i vikao „Pronašao sam“.
O životu Arhimeda sačuvano je malo biografskih podataka, a uz to je za mnoge teško razlučiti koliko su verodostojni.
Međutim, zato sa mnogo većom sigurnošću možemo zaključiti da je bio najveći matematičar i fizičar staroga veka, zahvaljujući palimpsestu (pergament sa koga je u doba oskudice u pergamentima, prvobitni tekst izbrisan pa napisan nov; pomoću hemijskih reagencija često je moguće pročitati raniji tekst) otkrivenom početkom 20. veka na kojem je sačuvano sedam Arhimedovih rasprava iz područja matematike i fizike koje su nadahnule najveće renesansne umove. Arhimedove spoznaje na području aritmetike i geometrije vrede do danas.
Na području fizike postavio je temelje mehanike, dinamike i hidrostatike. Sa poslednje navedenom, hidrostatikom, povezana je najslavnija anegdota iz Arhimedovog života. Upitan od sirakuškog kralja Hijerona, koji je naručio krunu od čistog zlata, kako može proveriti da li je zlatar u nju dodao i drugih metala, a da se kruna pritom ne ošteti, došao je Arhimed do rešenja dok se kupao u gradskom kupalištu. Ulazeći u kadu, primetio je da se nivo vode izdigao i da je lakši u vodi nego izvan nje, i to za težinu istisnute vode, zbog sila uzgona koje deluje na telo uronjeno u vodu. Shvatio je da se to načelo može primeniti tako da vaganjem krune u vodi i izvan nje, te ponavljanjem istog postupka sa čistim zlatom, odnosno drugim metalima, reši problem kralja Hijerona. Tada je, prema legendi, istrčao go na ulice Sirakuze i vikao Eureka, tj. „Pronašao sam“.
Ta je anegdota do nas došla zahvaljujući rimskom piscu Vitruviju. Arhimed je ne spominje, ali u svojoj raspravi O telima uronjenima u vodu ili o plivanju tela postavlja temelje hidrostatike objašnjavajući navedeni princip, koji je poznat kao Arhimedov zakon. Zbog navedene anegdote ovim Arhimedovim uzvikom su propraćena važna naučna otkrića.
NE DIRAJTE MOJE KRUGOVE!
Osim kraćeg boravka u Aleksandriji, većinu života Arhimed je proveo u svom rodnom mestu, Sirakuzi na Siciliji. Osim kao matematičar i fizičar, ističe se i kao genijalan graditelj i inovator, čiji su pronalasci bili daleko ispred njegovog vremena. Od brojnih izuma potvrđeni su sa sigurnošću Arhimedov vijak i planetarijum. Sirakuzu su u III veku p.n.e. opsedali Rimljani, pa je Arhimed, ne jednom, svojim pronalascima pomogao u odbrani grada. Navodno je izgradio Siracusiju, najveći ratni brod tog vremena, a kada su 213.g. p.n.e. u drugom punskom ratu Rimljani počeli opsadu Sirakuze, Arhimed je preuzeo radove na utvrđivanju grada i konstrukciji katapulta i drugih ratnih naprava. Uz pomoć leća (sočiva) i ogledala navodno je zapalio rimsku flotu u luci ispred Sirakuze, ali je ovaj događaj, o kome izveštavaju mlađi zapisi, kasnije osporavan. Teško je na tom polju odvojiti istinu od legende, ali nove spoznaje idu u prilog tome da je mnogo toga što nam se čini neverovatnim, zaista, bilo moguće u ono vreme, zahvaljujući čudesnom umu Arhimeda. Nakon dvogodišnje opsade grada, Rimljani su napokon zauzeli Sirakuzu. Arhimeda je neposredno pre pada grada ubio rimski vojnik dok e u svome vrtu rešavao neki geometrijski problem iznad krugova nacrtanih u pesku. Tom prilikom je, navodno, izrekao svoje poslednje reči koje su do nas došle u latinskom prevodu: Noli turbane (tangere) circulos meos. Rimski konzul Marcelo dao je izjavu da se taj, žaljenja vredan, događaj dogodio suprotno njegovoj naredbi. Vek i po kasnije pronašao je Ciceron Arhimedov grob u jadnom stanju te ga je uredio. Grob je prepoznao po tome što su na njemu bila urezana Arhimedova najdraža geometrijska tela – kugla i valjak.