DREVNO MESTO ČUDA
Naučnici se slažu da je crkva Svetog Prokopija, po kome je Prokuplje dobilo svoj naziv, sasvim neverovatan, ali zaboravljen dragulj.
Mošti svetih ratnika i velikomučenika Prokopija Jerusalimskog i Georgija Pobedonosca iz Kapadokije počivaju u crkvi u Prokuplju, najstarijem srpskom pravoslavnom hramu posle crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu.
Priča o sudbini neprocenjivih relikvija se kao neuništiva nit provlači kroz tkanje povesti o usponu i padu srednjovekovne srpske države, seobama i vaskrsu Srbije.
Mošti Svetog Prokopija donete su iz Niša u Prokuplje 1386. neposredno uoči bitke na Pločniku.
– Kivot svetog ratnika je spasavan od turske invazije, ali je verovatno imao i funkciju „zavetnog kovčega“ koji je trebao da pomogne srpskoj vojsci. To je bio moralni podstrek ratnicima kneza Lazara, koji su teško porazili Muratovu vojsku u bici na Pločniku kod Prokuplja – kaže arheolog Julka Kuzmanović Cvetković, direktor Narodnog muzeja Toplice.
O značaju moštiju Svetog Prokopija svedoči činjenica da je posle bitke na Kosovu dozidan čitav tajni brod crkve gde su one skrivene. Mošti Svetog Georgija, ratnog zaštitnika Nemanjića, prevalile su dug put do Prokuplja iz Starog Rasa, iz Nemanjine zadužbine Đurđevih stupova.
Manastir su Turci razrušili 1689. godine i verovalo se da su relikvije uništene, sve do 1880. kad je u prokupačku crkvu došao Mile Pešić, rodom iz sela Lopižnje kod Sjenice. On je doneo kovčežić obložen purpurnim brokatom, bogato izvezen zlatnim koncem i u njemu koščice šake Svetog Đorđa voštane boje i deo kože glave sa plavim uvojcima.
Kivot Svetog Đorđa
Pešić je ispričao da su mošti bile skrivene u crkvici Svetog Đorđa u Lopiži. Kad su Turci spalili hram, Pešići su preuzeli relikviju na čuvanje.
– Pešići su zavetovani da mošti predaju najbližoj crkvi čim se Srbija oslobodi od Turaka. Sava Pešić je pred turskim zulumom otišao iz Lopižnje i doselio se u Pretrešnju kod Blaca. Zavet je preneo na sina Mileta koji je doneo mošti u crkvu u Prokuplju – navodi protonamesnik Nikola Ilić, starešina crkve Svetog Prokopija.
Tako se zatvorio krug dugog putovanja moštiju Svetog Georgija u Toplici, u prvom Nemanjinom kneževstvu iz koga je krenuo u stvaranje velike srednjovekovne srpske države.
– Nažalost, Srbija ne zna kakve svetinje ima u crkvi Svetog Prokopija. Sudbina je odredila da u ratničkoj Toplici počivaju mošti dvojice svetih ratnika Prokopija i Georgija, koji su bili vojvode cara Dioklecijana i obojica su stradali zbog hrišćanske vere iste 303. godine – kaže prota Nikola.
Sramna istorija
Nedaleko od crkve Svetog Prokopija nalazi se mala Jug-Bogdanova crkva, okružena ostacima zidova velikog rimskog hrama posvećenog Herkulu na čijim je temeljima podignuta vizantijska bazilika.
– Hram je za vreme komunizma bio pedesetak godina bez krova i služio kao javni nužnik. Treba dobro zapamtiti to vreme kad je Srbija pobedila samu sebe – kaže prota Nikola.
Naučnici se slažu da je crkva Svetog Prokopija, po kome Prokuplje nosi ime, neverovatan ali zaboravljen dragulj.
– Smatra se da je crkva osvećena 934. ali su iskopavanja pokazala da je nekoliko vekova starija. Prvobitna bazilika podignuta je oko petog veka verovatno nad grobom značajnog hrišćanskih mučenika – kaže Julka Kuzmanović.
U crkvenom dvorištu nedavno su otkriveni ostaci još jedne velike ranohrišćanske crkve, napravljene preziđivanjem antičkih termi.
– Veličina tog objekta ukazuju da je rimski Hameum, prethodnik današnjeg Prokuplja, u prvom i drugom veku bio veliki grad. Posle ozvaničenja hrišćanstva, terme se često pretvaraju u crkve, a to se desilo i u Hameumu, kasnije nazvanim Toplica. Kad su u grad donete mošti Svetog Prokopija on dobija ime Prokuplje – objašnjava naša sagovornica.
Prema postojećim svedočanstvima, izgled sličan današnjem prokupačka crkva dobija početkom 10. veka.
– U to vreme je podignut veliki centralni brod crkve posvećene Pokrovu Majke Božije. U čast velikog događaja 911. kad se u carigradskoj crkvi Vlaherni javila Bogorodica, toplički hrišćani, tada već Srbi, sazidali su veliku trobrodnu baziliku na temeljima starog hrama impozantnih dimenzija. Ovo je stara katedralna episkopska crkva, u kojoj je verovatno propovedao i neki od apostola – kaže prota Ilić.
Današnja visina crkvenog broda od 6,3 metra manja je od stvarne, jer je na podu još nanos zemlje od jednog metra, zaostao iz vremena kad su Turci zabranjivali da crkva bude veća od džamije, pa je nasipana zemlja i oko zgrade i u njoj.
– U kriptu je dolazio narod iz svih srpskih zemalja, redovi su bili kao ispred Svetog Vasilija Ostroškog, jer su se nad moštima Svetog Prokopija dešavala mnoga isceljenja – kaže prota Nikola.