SVETINJA NA KOSMETU
Crkva Sveti Nikola u Prištini je tokom martovskog pogroma 2004. skoro sasvim razorena i popaljena. Crkva je obnovljena u periodu 2005-2008. Danas je Srbi samo povremeno posećuju, a neznatan broj vernika je i na liturgijama.
U Prištini postoji i obnovljena je pravoslavna srpska crkva Sveti Nikola, smeštena na levoj strani puta prema izletištu Grmija na uzvišenom mestu nekadašnje Varoš-mahale, u kojoj su u 19. veku stanovali samo Srbi.
Crkva Svetog Nikole u Prištini sagrađena je 1830. na temeljima starije crkve. Crkva je izgrađena tek nakon velikog truda tadašnjih Srba iz Prištine da od sultana dobiju dozvolu da izgrade svoj hram. Do tada su se službe vršile po hrišćanskim kućama. Severno od crkve smešteno je staro pravoslavno groblje.
Srpska pravoslavna crkva Sveti Nikola u Prištini ima status spomenika kulture, a o njoj vodi brigu Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika Priština, koji je od 1999. izmešten u Leposaviću.
Tragajući za podacima kako je nastajala, šta su pretrpeli i građevina i sveštenstvo i vernici kojima je ona bila i ostala utošičte, malo smo izvora našli o njoj. I pored toga što ova crkva ima značajno mesto u istoriji Srpske pravoslavne crkve i crkvene umetnosti na ovom području, ona nije bila predmet ozbiljnije studije. Izvori za njeno proučavanje su vrlo oskudni, jer verodostojna dokumentacija o građenju i ukrašavanju crkve nije sačuvana. Detaljniji opis crkve i grada Prištine dat je u zapisu Branislava Nušića iz 1903, a prvi stručni članak objavljen je tek 1993.
Pretrpela štetu pa obnovljena
Prve značajnije izmene, novija crkva Svetog Nikole u Prištini je doživela početkom 20. veka, a onda na njegovom kraju. Tokom egzodusa Srba sa Kosova i Metohije od strane Albanaca marta 2004. godine, crkva Sveti Nikola je bila zapaljena. Tada je izgoreo znatan građevinski deo crkve kao i celokupna arhiva, ikone i vredan ikonostas debarskih majstora iz 19. veka.
Crkva Svetog Nikole u Prištini, prema izveštaju KFOR/UNMIK od 18. mart 2004. napadnuta je od strane Albanskih ekstremista, koji su otvarili vatru iz automatskog oružja. Pet srpskih porodica i sveštenik evakuisani su od strane KFOR-a iz stare crkve, a u sukobima je povređen međunarodni policajac u pokušaju da spase staru crkvu. Crkva je potom zapaljena, a pored nje i kancelarija Habitata i tri UNMIK vozila. Crkvu su potom Albanci spalili zajedno sa parohijskim domom. Tom prilikom je, prema izjavama protojereja Miroslava Popadića, tada starešine ove crkve, u njoj izgoreo vredni duborezni ikonostas u orahovom drvetu, desetine ikona i celokupna crkvena arhiva.
U periodu od 2005. do 2008. objekat crkve je spolja i iznutra restauriran i konzerviran, a crkvena porta je sređena. Nakon razaranja od strane Albanaca 2004. u periodu od 2005. do 2007. izvedene su određene restauracije i tom prilikom je popravljen oštećeni kamen i opeka u zidovima, prozori i vrata su zamenjeni novim, saniran je krovni pokrivač, a izvršena je i popravka unutrašnjosti. Radovi na obnovi, sanacija i rekonstrukciji zvonika, krstionice i parohijskog doma zvonika započeti su 2006. a okončani 2008. U istom periodu sređeno je i groblje (rekonstruisan je ogradni zid oko groblja i sanirani su stari nadgrobni spomenici).
U plamenu izgoreo vredan ikonostas
O stradanju i uništavanju Srpske pravoslavne Crkve Sveti Nikola u Prištini, zatražili smo odgovor i od dr Jelene Pavličić Šarić, docenta na FU Univerziteta u Prištini sa izmeštenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici, istoričara umetnosti koja je radila istraživanja o njoj.
– Ova crkva je oštećena od strane lokalnih Albanaca tokom 1999. a nakon dolaska snaga KFOR-a na Kosovo i Metohiju, da bi potom 2004. u martovskom pogromu bila skoro sasvim razorena. Tom prilikom je stradao krov crkve, freske su oštećene plamenom i garom, dok je izgorela celokupna arhiva, biblioteka, ikone kao i vredan ikonostas debarskih majstora iz 19. veka, zbog kojeg je crkva svojevremeno i stavljena pod zaštitu države kao kulturno dobro. Tada je ugrožen i život sveštenika koji je služio u crkvi, i njegove porodice, koji su bili prinuđeni da potom napuste Prištinu – kaže dr Pavličić Šarić.
Crkva ni danas nije bezbedna, jer je okružena albanskim većinskim stanovništvom u Prištini, među kojima je i onih čije su reakcije često neprijateljske. Pored te fizičke nebezbednosti, trajanje ove crkve zavisi od svih Srba i drugih koji je pamte, posećuju, u njoj se krste, venčavaju i slave. Zato je važno što se u njoj i danas aktivno služi liturgija i vernici se redovno, a posebno za velike praznike, okupljaju. Održavaju se, takođe, i neke kulturne manifestacije.
Digitalizacija – dobar metod zaštite
Kada je reč o čuvanju ove prištinske crkve, mora se reći da je početkom 90-ih godina prošlog veka načinjena bogata fotodokumentacija drvenog ikonostasa kog su u 19. veku izradili debarski kopaničari, jer je on i bio predmet zaštite, napominje naša sagovornica. A kako je 2004. ovaj ikonostas sasvim izgoreo, još je dragocenija fotodokumentacija koju čuva Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Ta je dokumentacija jedino preostalo svedočanstvo o starom ikonostasu crkve Sveti Nikola u Prištini. Ova crkva je dobar primer toga koliko je dokumentacija o nasleđu i njegova dostupnost važna, ako ne i ključna. Ona je ne samo izvor za proučavanje, već i ”oživljavanje spomenika” kroz njegovu rekonstrukciju i druge metode zaštite.
Crkvu brane i dolasci Srba u svetinju i liturgijski život koji se kako-tako odvijao bar do pandemije koronavirusa tokom prošle i ove godine.
Srbi se na Kosovu i Metohiji stalno susreću sa pokušajima krivotvorenja identiteta srpskog spomeničkog nasleđa od strane Albanaca. Zato je pamćenje, sačuvano u raznim medijima, pravi način trajnog očuvanja verskog, kulturnog i svakog drugog nasleđa. Stvaranje dokumentacije, kopiranje fresaka, rukopisa, kao i digitalizacija spomenika su jedan od metoda zaštite koji bi trebalo da budu temeljni deo svake zaštite. Njima se čuvaju neke karakteristike spomenika, ali i saznanje o njemu, koje i jeste glavno ”oružje” u očuvanju identiteta spomenika.
Crkvu Svetog Nikole stari Prištevci i drugi Srbi samo povremeno posećuju, a neznatan broj vernika je i na liturgijama. U bezbednijim uslovima bilo bi i više vernika.
Izvor: Jedinstvo
Autor: Slavica Đukić