JUGOSLOVENSTVO I SRPSTVO
Da li je 1918. godine mogla da se napravi opcija velike (značajno proširene) Srbije? Kratak odgovor, što se istorijske nauke tiče, NIJE!
Pošto se o kralju Aleksandru pokazuje jeziva količina neznanja, a udbaška propaganda nedavno probuđenih Srba je nemilosrdna prema njemu i celokupnom nasleđu srpske monarhije (draža im je avnojevska Srbija) odlučili smo da ponovno predstavimo razloge zbog kojih je došlo do južnoslovenskog ujedinjenja krajem 1918. godine.
Najveća greška koju prave sledbenici udbaške kampanje u Srba jeste da ne mogu da shvate da je Kraljevina Srbija bila demokratska zemlja, da njenu spoljnu politiku i unutrašnje uređenje nije vodio kralj kao u nekakvom prosvećenom apsolutizmu, već vlada i ključni politički faktori. Kralj je imao politički ugled i to je sve, a vlada je vodila politiku.
No vratimo se na osnovno pitanje.
Da li je 1918. godine mogla da se napravi opcija velike (značajno proširene) Srbije?
Kratak odgovor, što se istorijske nauke tiče, NIJE!
A sada ćemo obrazložiti i čitav niz razloga zašto je to tako i koliko je anahrona naknadna pamet štetna kod ozbiljnih razgovora o istoriji zasnovanim na činjenicama.
Nadamo se da ovu temu razjašnjavamo jednom za svagda, no moramo i da sumnjamo u to, s obzirom da nam se komentari naših pratilaca isuviše često vraćaju kao bumerang jer se retko ko usudi da čita iole ozbiljnije tekstove i promeni svoje mišljenje.
Srbija je početkom 20. veka bila izrazito projugoslovensko društvo. O recepciji jugoslovenske ideje smo već pisali mnogo puta, kao i o tome šta je sve doprinelo popularnosti teme južnoslovenskog ujedinjenja i njenog širenja izvan kulturnih i intelektualnih krugova u narodne mase u okvirima srpskog društva.
Pomenuli smo i dva najvažnija faktora za početak 20. veka, a to su formiranje hrvatsko-srpske koalicije 1906. u saborima Hrvatske-Slavonije i Dalmacije u okvirima vrlo ograničenog parlamentarnog života Austrougarske. Ova koalicija je uspešno funkcionisala sve do 1918. A tu je bilo i stalno povećavanje neprijateljstva Austrougarske prema Kraljevini Srbiji kao bastionu slobode i demokratije za sve porobljene i okupirane Slovene, što je jako doprinosilo širenju ideje jugoslovenstva.
Pomenućemo još dva evropska fenomena koji su imali snažan uticaj na tadašnje Srbe i druge jugoslovenske narode.
Prvo su bili italijansko i nemačko ujedinjenje iz 1870. i 1871. godine čija osnova nije bila vera, već zajednički jezik i kultura. U Italiji je borba bila protiv izuzetno moćne Papske države sa sedištem u Rimu koja se žestoko protivila italijanskom ujedinjenju. U Nemačkoj su nekada bili jezivi pokolji između nemačkih protestanata i rimokatolika, pa im to nije smetalo da se ujedine na osnovama zajedničkog jezika prvenstveno. Ne treba da vas podsećamo i da su Srbi i Hrvati delili zajednički narodni srpski (štokavski) jezik, a da je i tek kodifikovani slovenački jezik bio toliko blizak, da se može smatrati i dijalektom srpskog jezika.
Drugi, izuzetno važan evropski fenomen, koji je imao velikog uticaja na Srbe u Kraljevini Srbiji početkom 20. veka, jeste romantičarsko-politička vizija panslavizma, koju je gotovo kroz ceo 19. vek i početkom 20. veka, vodila carska Rusija iz Moskve i koja je podrazumevala što snažnije kulturno i političko povezivanje slovenskih naroda međusobno, pod patronatom Moskve. Na talasu panslavizma su Rusi prigrlili sebi i stvorili autonomnu Kongresnu Poljsku posle Bečkog kongresa 1815. godine (Poljska ostaje deo Ruskog carstva sve do 1915.); na talasu panslavizma su oslobodili Bugarsku 1878. godine; na talasu panslavizma su se ujedinjavale Češka i Slovačka krajem Prvog svetskog rata.
Ni Srbi, ni Hrvati nisu bili imuni na evropske i slovenske tokove, pogotovo ne intelektualci u redovima oba naroda. Dakle, činilo se početkom 20. veka da različita vera Srba i Hrvata i njihovo različito kulturno i duhovno iskustvo nisu smetnja za ujedinjenje i pored hrvatske frustracije nemanjem sopstvene države gotovo hiljadu godina.
Pokazatelji jugoslovenstva političkog društva u Kraljevini Srbiji najbolje se ogleda u JEDNOGLASNOM usvajanju Niške deklaracije iz 7. decembra 1914. godine, kada su svi poslanici iz svih stranaka Narodne skupštine Kraljevine Srbije glasali za ovu deklaraciju. Njom se, kao jedan od ratnih ciljeva našoj Kraljevini, postavlja ujedinjenje sa Hrvatima i Slovencima u jednu državu. Na ovu deklaraciju Narodne skupštine se nadovezuje i Krfska deklaracija srpske vlade iz 20. jula 1917. godine, koja potvrđuje ovakvo opredeljenje srpske Kraljevine. Ovaj dokument je naša vlada potpisala sa Jugoslovenskim odborom koji su činili najuglediniji austrougarski Hrvati, Srbi i Slovenci tadašnjeg vremena.
Ko je od Srba bio protiv stvaranja Jugoslavije odnosno ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca?
Na razočarenje mnogih naših komentatora sa 100 godina naknadne pameti (što i nije neka pamet) o tome šta je bila greška naših predaka, a šta nije, gotovo da niko nije bio protiv ujedinjenja. A kako će i biti kada je to ujedinjenje podrazumevalo da svi Srbi napokon žive u istoj državi, pod srpskom krunom i sa srpskom garantovanom većinom?
Nabrojaćemo na prste jedne ruke, ko se usprotivio ujedinjenju sa Hrvatima i Slovencima. Tu, naravno, nećete naići na ime slavnog vojvode Živojina Mišića, jer je njegovo čuveno pismo regentu Aleksandru u vojvodino ime napisao publicista Milorad Pavlović Krpa nekih 15 godina nakon vojvodine smrti, sa već pomenutom količinom naknadne pameti. Dakle, vojvoda Mišić ne samo da se nije usprotivio ujedinjenju, već je bio i prvi načelnik glavnog štaba vojske i mornarice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Faktički, vojvoda je bio prvi komandant ujedinjene vojske Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ujedinjenju se usprotivio srpski političar iz tadašnje Austrougarske, a današnje severne Srbije, naš Lala iz Banata Jaša Tomić, naslednik čuvenog srpskog prvaka Svetozara Miletića i osnivač Srpske radikalne stranke u nekadašnjoj Vojvodini Srbiji. On je otvoreno pisao protiv ujedinjenja sa Hrvatima, koje su prečanski Srbi, s obzirom na njihovo austrougarsko iskustvo, mnogo bolje poznavali od Srba Kraljevine Srbije. Doduše, pred kraj svog života 1922. godine, Jaša Tomić menja mišljenje i staje na pozicije svog političkog saveznika Nikole Pašića o tome da u ujedinjenoj kraljevini treba najpre omeđiti proširenu Srbiju. Protiv ujedinjenja je pisao i još jedan čuveni srpski intelektualac iz Sremskih Karlovaca, takođe dobar poznavalac Hrvata iz vremena Austrougarske i sekretar karlovačke mitropolije Dimitrije Ruvarac. Protiv ujedinjenja su pisala i dvojica nekadašnjih obrenovićevskih ministara iz redova naprednjaka tada već u veoma poznim godinama i bez ikakvog značaja za javnost. I na kraju, protiv ujedinjenja je pisao i najpoznatiji Obrenovićevac između dva rata, čuveni profesor Pravnog fakulteta u Beogradu Živojin Perić, koji se zbog ujedinjenja sa Hrvatima i Slovencima, koje je smatrao pogrešnim, i povukao iz politike 1919. godine. To mu nije smetalo da kao student Slobodana Jovanovića postane jedan od najvećih pravnika u našoj istoriji i čuveni profesor, no komunisti ga kasnije kao osvedočenog antikomunistu osuđuju na smrt, pa je morao da emigrira u Švajcarsku gde je umro 1953. godine.
Verovali ili ne, ovo je celokupna lista ljudi koji su se usprotivili ujedinjenju, sve ostalo je listom bilo za, od crkvenih krugova, preko vojske, četničkih udruženja, do najistaknutijih narodnih prvaka i kulturnih delatnika.
I sada stižemo do najvažnijeg pitanja, da li je mogla da se pravi Velika Srbija i do čuvenog Londonskog ugovora?
Da bi se pravila bilo velika Srbija ili Jugoslavija, apsolutno je neophodan rad u saglasju sa velikim silama. Bez velikih sila Prvog svetskog rata, nijedan od tih planova nije bio moguć.
Koja je od velikih sila podržavala pravljenje velike Srbije, a koja Jugoslavije?
Jedino se carska Rusija zalagala za proširenje Srbije na Bosnu i Hercegovinu i Jadransko more.
Ruski carski ministar Sergej Sazonov, koji je tu dužnost obavljao od 1910. do 1916. godine se najsnažnije zalagao protiv jugoslovenskog ujedinjenja i za stvaranje velike Srbije. To je prenosio Nikoli Pašiću kao najistaknutijem nosiocu proruske orijentacije u srpskoj politici. Razlog je vrlo jednostavan, razočarenje carskih pravoslavnih Rusa svojim iskustvom sa rimokatoličkim Poljacima, koje su imali za 100 godina zajedničkog života u Ruskom carstvu. Sergej Sazonov je proročki opominjao srpske političare, sa kojima se sastajao u periodu 1914-1916, da ne ponavljaju rusku grešku sa Poljacima. Jer šta god da su Rusi povlađivali Poljacima i popuštali im, Poljaci su im uzvraćali sve većim i većim neprijateljstvom. Sazonov je predviđao da će isto da se dogodi i sa Hrvatima i Slovencima. Sazonovljeve reči srpskim političkim vođama pred sam kraj Ruskog carstva predstavljale su radikalni zaokret do tada panslavističke Rusije kao kreatora panslavizma među slovenskim narodima.
Svi znamo šta se dogodilo sa Ruskim carstvom u februaru i oktobru 1917. godine, način na koji je ono nestalo sa svetske scene kao velika sila i kakva se zločinačka komunistička ideologija, koja je najpre nanela nesagledive štete samom ruskom narodu, zapatila u državi koja je kroz vekove bila najveći prijatelj srpskog naroda u svojoj težnji za oslobođenjem i ujedinjenjem.
Sa nestankom Rusije, nestao je i jedini ozbiljni nosilac ideje stvaranja velike Srbije naspram Jugoslavije. Ono što je nastalo u Rusiji nakon 1917. godine, bila je komunistička Lenjinova Sovjetija, koja je Srbima zajedno sa fašistima i nacistima, postala najveći neprijatelj.
Londonski ugovor ili, tačnije rečeno, Londonski sporazum zaključile su zemlje Antante (Velika Britanija, Francuska i carska Rusija) sa Kraljevinom Italijom 26. aprila 1915. godine.
Moramo da naglasimo da je u pitanju bio TAJNI ugovor, za čije postojanje Kraljevina Srbija uopšte nije znala, a kamo li da se oko ovog sporazuma bilo šta pitala. Dakle, NIKO nije zvao regenta Aleksandra Karađorđevića ili predsenika vlade Nikolu Pašića da ih pita da li na njegove odredbe pristaju.
Pašić tek početkom 1917. godine sasvim slučajno saznaje za postojanje ovog sporazuma sa Italijom i to preko Hrvata Anta Trumbića iz Jugoslovenskog odbora, koji je tu informaciju načuo u neformalnim diplomatskim izvorima u Londonu.
Dakle, tajni Londonski ugovor nije načinjen zarad Srbije i Srba, već najpre kao sredstvo da se Italija teritorijalnim ustupcima namami u Veliki rat na strani Antante. Srbija i (još uvek nekapitulirana) Crna Gora su bile samo zemlje na mapi za pridobijanje Italije za njeno učešće u ratu (o Hrvatima i Slovencima tada među diplomatama velikih sila niko nije ni pomišljao). Proširenje Srbije i Crne Gore u okvirima ovog ugovora bilo je delo diplomatije carske Rusije.
Londonski sporazum je predviđao da se Italiji ustupe Tirol (Južni Tirol); celokupno austrijsko primorje od Trsta (bez ostrva Krk i mađarske luke Rijeka) do Šibenika sa većinom dalmatinskih ostrva (osim Raba i Brača); zatim pojedini okruzi u austrijskim vojvodinama Kranjskoj i Koruškoj; grčka ostrva u Dodekanezima na Egeju, luka Valona u Albaniji; protektorat nad čitavom Albanijom izvan Valone; veliki delovi nemačkih kolonija u Aziji i Africi; i turska pokrajina Antalija kao nova kolonija.
To je bio cilj tajnog Londonskog sporazuma, da se Italija zadovolji. Usput, ruske diplomate su se izborile za proširenje kraljevina Srbije i Crne Gore.
Kraljevini Srbiji, koja niti je bila prisutna, niti je imala potpisnika, zaslugom ruskih diplomata trebalo je da pripadnu: dalmatinska obala između Krka i Stona sa poluostrvom Pelješac, luka Split sa ostrvom Brač; austrougarski kondominijum Bosna i Hercegovina; Srem; Bačka; i Slavonija (uprkos velikom protivljenju Italije gde je Slavonija samo formalno pomenuta bez preciznog definisanja); neodređene oblasti u Albaniji koje je trebalo da se podele između kraljevina Srbije, Crne Gore i Grčke.
Kraljevini Crnoj Gori, koja takođe nije bila prisutna, niti je imala potpisnika, trebalo je da pripadne: dalmatinska obala između Budve i Stona (uključujući Dubrovnik i Boku Kotorsku) i jadranska obala od Bara i Ulcinja sve do albanske luke Sveti Jovan (Šin Đon).
Kraljevina Srbija nije znala za ovaj tajni ugovor. Italija je insistirala na tome da Kraljevina Srbija nikako ne sme da bude obaveštena o postojanju Londonskog sporazuma. Jedino što je Srbija znala jeste, da joj je iz Forin Ofisa u Londonu potvrđeno diplomatskom notom od 4. avgusta 1915. godine, da će posle rata biti dodatnog teritorijalnog proširenja za Srbiju i Crnu Goru, koja bi se nadovezala na proširenja iz Balkanskih ratova. Nikakvi detalji proširenja nisu bili saopšteni Srbiji, niti je ona obaveštena o odredbama ovog ugovora.
Teskt Londonskog ugovora je, dakle, čuvan u tajnosti, iako je Srbija početkom 1917. godine saznala da on postoji ali bez detalja o tome šta u njemu piše.
Kada su Boljševici preuzeli vlast u Rusiji nakon Oktobarske revolucije 1917. godine, komunisti su naneli ogromnu štetu interesima Srbije objavivši celokupni tekst Londonskog ugovora iz 1915. u listu ”Izvestija” u novembru 1917. godine. Ovu objavu tajnog ugovora su francuske, britanske i italijanske diplomate doživeli kao veliku uvredu i to je predstavljalo jedan od razloga zbog koga su odlučili da ovaj ugovor napuste. Tek nakon Drugog svetskog rata postaje zabranjeno u međunarodnom pravu potpisivanje tajnih ugovora.
Dakle, Londonski ugovor je uz zadovoljavanje Italije prvenstveno podrazumevao očuvanje Austrougarske. Prema njegovim odredbama bi krajiški Srbi ostali u hrvatskom delu Austrougarske, Baranja i Banat takođe, a inostranstvo bi već počinjalo od Beograda u naseljima Kotež, Borča, Krnjača, Ovča jer ceo Banat ne bi bio srpski.
Londonski ugovor nije samo zgazila boljševička vrhuška u Sovjetiji, koja je želela da nanese što više štete svemu carskom u Rusiji, pa i carskoj diplomatiji objavljivanjem tajnih sporazuma. Londonski ugovor je najpre pregazilo i vreme.
Prvenstveno na okončanje Londonskog ugovora utiče nestanak njegovog potpisnika carske Rusije sa političke scene. Zatim se na to nadovezuje apsolutno nepoštovanje obećanja datih Italijanima od strane Francuske i Velike Britanije (to kasnije ima za posledicu pojavu Musolinija). Tu je i nestanak Kraljevine Crne Gore sa političke scene, kapitulacijom iz 1916. godine. I najvažniji razlog koji je ukinuo važenje Londonskog ugovora, uz nestanak Rusije (kao glavnog podržavaoca proširenja Srbije i protivnika Jugoslavije), bila je jedna jako važna odluka saveznika iz Antante—Francuske i Velike Britanije. Ona je doneta uz učešće jednog potpuno novog faktora odlučivanja, koji je postao je najveća sila u rešavanju globalnog konflikta Prvog svetskog rata, a to su bile Sjedinjene Države. One od Velikog rata suvereno vladaju svetskom političkom scenom.
Dakle, nema Rusije, pojavljuje se Amerika od aprila 1917. godine i tokom proleća 1918. godine donosi se za nas Srbe ta ključna odluka sa dalekosežnim posledicama. Ova odluka bila je da se nikada ne sme dopustiti bilo kakva obnova Austrougarske. Odluka o neobnavljanju Austrougarske (koja je inače bila predviđena prevaziđenim i napuštenim Londonskim ugovorom iz 1915.) za direktnu posledicu ima stvaranje Jugoslavije.
Naime, nakon sramnog separatnog mira koji su potpisali Nemački Rajh i sovjetski komunisti predvođeni Lenjinom u Brest-Litovsku, u martu 1918. godine, Rusija (Sovjetija) u potpunosti izlazi iz Velikog rata. To je za posledicu imalo oslobađanje i premeštanje 65 nemačkih divizija sa Istočnog fronta na Zapadni front.
Tada Nemci, pod vođstvom čuvenog ambicioznog kancelara i komandanta nemačkih trupa Eriha Ludendorfa, preduzimaju strašnu Prolećnu ofanzivu 1918. godine na zapadnom frontu, što dovodi do nemačke inicijative u ratu i njegovog vrlo doglednog okončanja u nemačku korist. Nemačkoj prolećnoj ofanzivi se najžešće pridružuje i Austrougarska na italijanskom ratištu, a tada se rapslamsavaju borbe i na Solunskom frontu i turskom ratištu.
Zapadni saveznici tokom Prolećne ofanzive 1918. gube na desetine hiljada vojnika dnevno. I da nije bilo dva odlučujuća događaja, te 1918. godine Nemački Rajh pod Erihom Ludendorfom bi odneo pobedu.
Prvi događaj je bila američka intervencija na Zapadnom ratištu od juna 1917. godine, a posebno od maja 1918. do primirja novembra 1918. Sjedinjene Države su jedine mogle da dodaju po deset hiljada svežih vojnika dnevno na zapadno ratište što je na kraju osujetilo strašnu nemačku ofanzivu. Zbog snage nemačke i austrougarske Prolećne ofanzive se Dan primirja 11. novembra 1918. godine, slavi kao završetak rata.
Drugi događaj jeste proboj Solunskog fronta srpske vojske (a za njom i francuske) u bici na Dobrom Polju 29. septembra 1918. koje dovodi do serije kapitulacija i potpisanih primirja.
Tokom Prolećne ofanzive Nemačke i Austrougarske, Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Države donose odluku o apsolutnom nedopuštanju obnove Austrougarske i otvaraju se prema ideji nužnosti stvaranja Jugoslavije i težnjama jugoslovenskih naroda za oslobođenjem i ujedinjenjem. Velika Britanija koja je imala sentimente ka Austrougarskoj i gledala je na koji način može da se stvori njena kakva takva zamena se naročito istakla u forsiranju jugoslovenskog ujedinjenja, posebno njen diplomata i publicista ser Robert Siton-Votson.
Jedina opcija stavljena pred Srbiju, dakle, bila je prihvatanje teritorija bivše Austrougarske pod krunom Karađorđevića i sa prestonicom u Beogradu ili uskraćivanje značajnih teritorijalnih proširenja. Pokušaji srpske delegacije, na čelu sa Pašićem, tokom Pariske mirovne konferencije (1919-1920) da se najpre omeđi Srbija, pa tek onda da se izvede ujedinjenje sa Hrvatima i Slovencima, propali su najpre pod pritiskom Britanaca.
Drugim rečima, nije se Srbija mnogo pitala oko Jugoslavije. A i da se kojim slučajem pitala, ponovo bi nastala Jugoslavija jer je takvo bilo raspoloženje u svim segmentima društva – u narodu, vojsci, crkvi, kulturi, umetnosti, u svim nacionalnim institucijama.
Kao što smo juče u našem tekstu objasnili, Kraljevina Srbija nije nestala, niti je mogla nestati, već je samo pod okolnostima velikog proširenja promenila ime. Što se čuvene priče o samoubistvima srpskih oficira u vojsci tiče, ona ne samo da je zlonamerna i istorijski netačna, nego je vojna delegacija na mirovnim pregovorima u Parizu prednjačila u borbi za teritorijalno što širu ujedinjenu Kraljevinu SHS u svim pravcima.
I na kraju, najvažnije je da se zapamti da su srpski narod i kultura doživeli svoju najveću nacionalnu afirmaciju i kulturni zenit u vreme Kraljevine SHS i Jugoslavije. To je vreme ponovnog ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve – Pećke patrijaršije, cvetanja svih njenih nacionalnih institucija, najplodonosnijeg rada naših velikana, vreme ostvarenih nacionalnih ciljeva, vreme četničkih organizacija i četničkih vojvoda kao najuglednijih građana – to je bila zemlja za koju se vredelo boriti i to u jednom trenutku protiv celog sveta pod komandom besmrtnog armijskog generala Dragoljuba Mihailovića.
Buržoaska Kraljevina Jugoslavija, kojom u svakom pogledu dominiraju ujedinjeni Srbi čija je ona i tvorevina, i titoistička komunistička Jugoslavija, u kojoj se uz pomoć hrvatskog komunističkog diktatora na svaki način dominira Srbima, NISU i nikako ne mogu biti isto!
Izvor: FB strana Istorija Srba