ISTRAŽIVANJE MLADOG DOKTORA NAUKA
Šezdesetih godina su se stotine miliona dolara slivale na Kosovo i Metohiju iz ostatka Srbije i Jugoslavije, što je omogućavalo demografsku eksploziju Albanaca. Demografski procesi su do 1990. bili takvi da su dovodili u pitanje čak i srpsku većinu na nivou Srbije, kaže dr Igor Vukadinović.
Istraživač-saradnik na Balkanološkom institutu SANU Dr Igor Vukadinović je svoju istraživačku pažnju usmerio na savremenu srpsku istoriju, posebno na savremenu istoriju Kosova i Metohije i jugoslovensko-albanske odnose. Doktorsku disertaciju na temu „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“ odbranio je 2020. na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, a potom objavio i knjigu.
Dr Igor Vukadinović je svoj rad zasnovao na istraživanju neobjavljenih arhivskih dokumenata. Pored Arhiva Jugoslavije, Arhiva Srbije, Diplomatskog arhiva ministarstva spoljnih poslova, Vojnog arhiva, Arhiva Vojvodine, izvršena su istraživanja u Arhivu Kosova u Prištini i Centralnom dražvnom Arhivu Albanije u Tirani.
– U albanskim partijskim i državnim dokumentima došlo se do značajnih podataka o događanjima u jugoslovenskom partijskom vrhu šezdesetih godina, poput povezivanja albanskih rukovodilaca iz Prištine sa rukovodstvom Saveza komunista Hrvatske i albanskom ekstremnom emigracijom na Zapadu. U ovim dokumentima nalaze se i potvrde o masovnom iseljavanju Srba sa Kosova i Metohije šezdesetih godina, iako je jugoslovenski partijski vrh u to vreme zvanično negirao ovu pojavu. Važan doprinos knjizi dali su i objavljeni istorijski izvori, dela memoarskog karaktera, novine, naučni članici i monografije. U knjizi je citirano preko 500 publikacija koje su se na različite načine doticale temu autonomije Kosova i Metohije u Srbije u socijalističkoj Jugoslaviji – kaže dr Vukadinović.
Jake veza Albanaca sa Hrvatima i Slovencima
Period koji je Vukadinović istraživao u naučnom radu je poznat po Brozovom delovanju, postavljanju Fadilja Hodže da obavlja visoke državno-partijske funkcije u pokrajinskim organima Socijalističke autonomne pokrajine Kosovo i Metohija (APKM) kao i u federalnim organima SFRJ. Evo šta nam je o tome rekao:
– Kao i ostali hrvatski i slovenački komunisti u vrhu KPJ, Broz je u Kosovu i Metohiji video prostor na kojem ne treba dozvoliti potpuno uspostavljanje srpske državnosti, zbog čega su nadležnosti ASNOS-a kao vrhovne vlasti Srbije formirane 1944. prvobitno bile ograničene na pretkumanovsku teritoriju Srbije. Formiranje autonomnih jedinica u Srbiji i ograničavanje republičke vlasti na tom prostoru, koji je obuhvatao više od trećine stanovništva i površine Srbije, garantovalo je Hrvatskoj status ekonomski i politički najsnažnije federalne jedinice u Jugoslaviji. U takvim okolnostima, za najuticajnijeg albanskog komunistu u KPJ i najvišeg albanskog rukovodioca na Kosovu i Metohiji nije izabran neki idealističan marksista ili projugoslovenski orijentisan Albanac, nego Fadilj Hodža, koji se od početka svog političkog delovanja postavljao kao albanski nacionalni radnik. Nakon svakog od brojnih nacionalističkih ekscesa koje je Hodža imao, njegov položaj u KPJ nije slabio, nego je jačao, jer se takva figura na čelu izvršne vlasti Kosova uklapala u planove hrvatsko-slovenačkog partijskog vrha.
O tome na koji način je Fadilj Hodža ostvarivao veze sa Šiptarima, kasnije nazvanim Albancima, u Albaniji dr Vukadinović kaže:
– Fadilj Hodža je u međuratnom periodu živeo u Albaniji, gde je završio Višu pedagošku školu. Na Kosovo i Metohiju je došao nakon okupacije 1941. godine kao službenik ministarstva prosvete fašističkog okupacionog aparata. Nakon Bujanske konferencije, na kojoj je formiran „Oblasni narodnooslobodilački odbor Kosova i Dukađina“, Hodža je tekst donete rezolucije poslao i Politbirou KPJ i Enveru Hodži kao sekretaru KP Albanije. Fadilj Hodža se vernosti Tirani nikada nije odrekao, na šta najbolje ukazuje njegova poruka albanskom ambasadoru u Jugoslaviji 1970. godine da bi se u slučaju rata između Jugoslavije i Albanije on borio na strani Albanije, kao „odani vojnik Envera Hodže“. U tom trenutku Fadilj Hodža je bio član Izvršnog biroa Predsedništva SKJ, najvišeg partijskog organa u zemlji, a kasnije je postao i član Predsedništva SFRJ.
U to vreme bile su jake veze kosovskih Albanaca sa Hrvatima, a takođe i sa Slovencima, što su Albanci kasnije vešto koristili za ideju o otcepljenju na osnovu „prava na samoopredeljenje do otcepljenja“.
Prijateljstvo Fadilja Hodže sa Bakarićem
– Vodeći hrvatski i slovenački komunisti su u autonomiji Kosova i Metohije i prisustvu albanske nacionalne manjine prepoznali potencijal za slabljenje i destabilizaciju Srbije. Već 1957. Kardelj je u vrhu SKJ plasirao pitanje nacionalnih manjina u Jugoslaviji, sa ciljem jačanja položaja kosovsko-metohijskih Albanaca. On je insistirao da se pitanje položaja nacionalnih manjina i autonomnih jedinica u Srbiji prebaci na savezni nivo vlasti, kako bi na rešavanje ovog pitanja mogli direktno da utiču vodeći hrvatski i slovenački komunisti. Fadilj Hodža je bio svestan ovih okolnosti, tako da je razvio lično prijateljstvo sa Vladimirom Bakarićem, koji je od 1944. do 1969. bio prvi čovek Saveza komunista Hrvatske. Ovi neformalni odnosi su drastično intenzivirani nakon Brionskog plenuma, kada su Broz, Kardelj i Bakarić postali glavni pokrovitelji albanskih nacionalnih zahteva i politike ukidanja srpske vlasti u pokrajinama – kaže Vukadinović.
Prilikom istraživanja obimne arhivske građe, istoričari nailaze na veliki broj podataka, od kojih su mnogi iznenađujući.
– Na neki način, cela moja percepcija epohe socijalističke Jugoslavije je značajno promenjena nakon ovog istraživanja. Među brojnim podacima koji su za mene bili neočekivani, izdvajaju se oni koji pokazuju sa koliko brutalnosti i nemilosrdnosti su vodeći hrvatski i slovenački komunisti ukidali nadležnosti Srbije u pokrajinama i podsticali ekspanziju albanskog nacionalizma na Kosovu, kao i stepen snishodljivosti, oportunizma i kolaboracionizma kod vodećih srpskih komunista – ističe dr Vukadinović.
Poznato je da državni vrh u Tirani nije imao nikakve prepreke da sarađuje sa Prištinom. Srbi su u periodu koji je predmet istraživanja našeg sagovornika do dana današnjeg, bili pod pritiskom, maltretirani, zastrašivani i proganjani tako da je iseljavanje bilo konstatno. Na kakve podatake je nailazio dr Vukadinović?
– Podaci u koje sam imao uvid pokazuju da je do narušavanja nacionalne ravnoteže na Kosovu i Metohiji i početka ugrožavanja bezbednosti Srba došlo krajem pedesetih godina, neposredno nakon što je jugoslovenski partijski vrh počeo da posvećuje posebnu pažnju autonomiji Kosova i Metohije i položaju Albanaca u Srbiji. Blaženopočivši Patrijarh Pavle, tadašnji episkop raško-prizrenski, beležio je napade na pravoslavne vernike i verske objekte i o tome obaveštavao Sinod SPC. Ubrzo zatim i bezbednosni organi su počeli da izveštavaju o pogoršanju međunacionalnih odnosa i početku iseljavanja Srba. Republički sekretar unutrašnjih poslova Vojin Lukić je u izveštaju CK SK Srbije 1962. godine naveo da je iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije dostiglo takve razmere da je postalo ozbiljan politički problem – objašnjava naš sagovornik.
Demografski procesi na KiM danas idu drugačije
Može li se i kako ispraviti naša krivica što nismo pristupili kontinuiranom objavljivanju građe o periodu koji je obradio naučni istraživač dr Vukadinović i o etničkom čišćenju Srba sa Kosova i Metohije kako bi se osvetlila pozadina zbivanja na Kosovu i Metohiji?
– Iako je u srpskom interesu bilo rasvetljavanje Brozove uloge u stvaranju političke bombe na Kosovu i Metohiji, komunističkoj vlasti u Srbiji 80-ih i 90-ih godina takav pristup nije bio u interesu, jer je bi otvorilo pitanje odgovornosti najviših komunističkih funkcionera i srpske političke elite koja je učestvovala u sprovođenju takve politike. Zato se srpska nacionalna platforma na Kosovu uglavnom usmeravala na daleke periode istorije poput srednjovekovne epohe, Velike seobe Srba 1690. ili „Prizrenske lige“, dok se o pravim uzrocima masovne seobe Srba sa Kosova i Metohije 1945–1990. i demografske eksplozije Albanaca nije puno govorilo, iako je za probleme i pritisak sa kojim se Srbija suočavala 90-ih godina razotkrivanje komunističkog perioda bilo mnogo značajnije – kaže Vukadinović.
Istoričari često u svojoj metodologiji prave paralele posmatrajući uporedno pojedine periode. Pitali smo dr Vukadinovića da uporedi period koji je istraživao (1945-1969) sa današnjim kretanjima, događajima i odnosom sa kosovskim Albancima?
– Postoje brojne sličnosti između dve epohe, naročito na polju nacionalnog odnosa snaga. Danas, kao i tada, Albanci imaju realnu vlast na terenu i kontrolišu izvršnu vlast, pravosuđe i organe sile, što se često zloupotrebljava. Kosovsko-metohijski Srbi su u neravnopravnom položaju i u statusu građana drugog reda, što je bio slučaj i tada. Ipak, dok su tada ljudi u ostatku Srbije, pod uticajem komunističke propagande, sa dozom oholosti optuživali kosovsko-metohijske Srbe da su sami krivi zbog iseljavanja iz pokrajine, ignorišući njihov stvarni položaj i probleme, danas ljudi u Srbiji pokazuju mnogo više empatije i razumevanja prema Srbima sa Kosova i Metohije. Osim toga, velika je razlika u ekonomskim i demografskim procesima. Šezdesetih godina su se stotine miliona dolara slivale na Kosovo i Metohiju iz ostatka Srbije i Jugoslavije, što je omogućavalo demografsku eksploziju Albanaca. Demografski procesi su do 1990. bili takvi da su dovodili u pitanje čak i srpsku većinu na nivou Srbije. U poslednje tri decenije došlo je do značajnih promena po tom pitanju i zbog masovnog iseljavanja Albanaca iz pokrajine danas demografski procesi idu drugačijim smerom.
Iako je primarni cilj komunista prilikom vezivanja kosovskog čvora bio stvaranje uslova za dezintegraciju Jugoslavije, problem je postao toliko zamršen da je ostao nerešen i u decenijama nakon ostvarivanja tog zacrtanog cilja. Uprkos snažnom insistiranju Zapada da se srpska državnost u potpunosti ukine na Kosovu i Metohiji, zbog međunarodnog prava i podrške Rusije i Kine teritorijalnoj celovitosti Srbije i dalje nije moguće sa sigurnošću predvideti konačan ishod ovog višedecenijskog spora.
Eskalacija iseljavanja Srba posle Brionskog plenuma
– Do prave eskalacije iseljavanja Srba došlo je nakon Brionskog plenuma 1966. godine, kada je pokrajinsko rukovodstvo, uz podršku jugoslovenskog partijskog vrha, praktično započelo otvoreni progon Srba iz pokrajine. Podaci Zavoda za statstiku pokazuju da je negativni migracioni saldo Srba na Kosovu i Metohiji između 1961. i 1971. godine iznosio preko 40.000 ljudi. Veliki broj ljudi, uključujući i partijske funkcionere poput Pavla Jovićevića, nadao se da će ličnim molbama Brozu uspeti da se izbore za zaustavljanje progona Srba iz pokrajine. Međutim, Broz je brižljivo vodio računa da procese istiskivanja Srbije iz pokrajina i ekspanzije Albanaca dodatno pojača. Nakon što su se podnosioci ovih pisama početkom 1969. godine žalili da je Fadilj Hodža najodgovorniji za progon Srba sa posla i njihov katastrofalan položaj, Broz je Fadilja Hodžu nagradio uključivanjem u Izvršni biro Predsedništva SKJ, najviši partijski organ u državi – napominje dr Igor Vukadinović.
Autor: Slavica Đukić
Izvor: Jedinstvo