PRAVNI IZAZOVI SPC
Ono što je najteže pogodilo Crkvu, jeste ukidanje prava samostalne gradnje i rekonstrukcije naših objekata koje smo do tada po Aneksu V imali, kaže Aleksandar Radovanović, glavni pravni zasupnik Erahije Raško-prizrenske.
Srpska Pravoslavna crkva na prostoru Kosova i Metohije postoji skoro ceo jedan milenijum. Na Kosovu i Metohiji Srpska Pravoslavna crkva deluje pre svega kroz Eparhiju Raško – prizrensku. Pored Eparhije, na ovom prostoru misiju Crkve čine i Pećka Patrijaršija, zajedno sa svojim metohom, manastirom Budisavci, koji su pod direktnom kanonskom vlašću Patrijarha.
Kao što je poznato, posledice rata iz 1999. godine, i razaranja koja su usledila nakon rata, Crkva je podelila sa svojim narodom, i taj period spada u jedan od najtežih perioda u istoriji Eparhije.
Udar na Crkvu je išao kroz brojne uništene ili spaljene svetinje, preko masovnih pljački i uništenog ili pokradenog blaga od neprocenjivog značaja, sve do mučenja ili svirepih ubistava. Da pomenemo oca Haritona Lukića, iz manastira Sveti Arhangeli kod Prizrena, kome je nakon strašnog mučenja koje je preživeo, ritualno odsečena glava. Otac Hariton je kanonizovan kao Prepodobni novomučenik Hariton Kosovski 2016. godine, i simbol je svih patnji koje su u ratu pretrpeli i srpski narod i Crkva, kao neraskidiv deo srpskog naroda.
Nakon rata, i nakon što se crno-bela slika koju su predstavnici međunarodne zajednice imali po dolasku raščistila, pristupilo se obnovi svetinja SPC, tamo gde je to bilo moguće. Proces je bio spor, i na mnogim mestima još uvek nije završen.
Statistika ne može da opiše strahote
Pogrom iz marta 2004. godine je, pored novog talasa nasilja i proterivanja srpskog naroda, značio i nova razaranja naših svetinja. Statističkim podacima su svima dostupni i neumoljivi ,ali ne mogu do kraja da opišu strahote koje su nam nanete za samo tri dana organizovanog i nikada kažnjenog masovnog nasilja. Radi ilustracije, da pomenemo Bogorodicu Ljevišku, koja je par godina starija od Notr Dama, i ništa manje vredna po svom kulturnom i duhovnom značaju. Ovaj dragulj srednjevekovne arhitekture je brutalno uništen u talasu nasilja 2004. godine, i na početak njegove obnove se i dalje čeka.
O pravnim izazovima koji stoje pred SPC na području KiM govorio nam je advokat Aleksandar Radovanović, glavni pravni savetnik Eparhije Raško-prizrenske. -Suprotno čestim navodima koji mogu da se čuju kako bi neko preko nas prao svoju savest, naše svetinje su obnavljane uglavnom sredstvima iz međunarodnih donacija, kao i sredstvima Republike Srbije. Iako su, zbog tehničkih procedura u tim organizacijama, sredstva prošla kroz budžete lokalnih ili centralnih vlasti u Prištini, obnova naših svetinja nije finansirana iz budžeta prištinskih institucija, kaže Radovanović.
– Sveobuhvatni plan za rešenje statusa Kosova (odnosno Ahtisarijev plan kako je kod nas češće nazivan) je, pored brojnih prava za Srbe, u svom Aneksu V predvideo i brojna prava koja uživa Srpska Pravoslavna crkva, prvenstveno zbog sećanja na pogrom iz 2004. godine. Mora se usput pomenuti da je taj plan, iako vrlo kontroverzan za organe Republike Srbije koji nisu mogli da ga prihvate jer je podrazumevao nezavisno Kosovo, bio deo ustava i unutrašnjeg pravnog poretka vlasti u Prištini. Ovo znači da su, bez obzira na stav Republike Srbije o njegovom sprovođenju, prištinske institucije bile dužne da ga sprovode. To znači da Priština nije sprovela obaveze koje preuzela sopstvenim ustavom, a koje tiču povratka Srba, restitucije, Zajednice srpskih opština, osnivanje novih opština, adekvatna zastupljenost u izvršnim i organima uprave, i još mnogo drugih odredbi, napominje naš sagovornik.
Iako najznačajnije obaveze iz Ahtisarijevog plana nisu bile ispunjene, međunarodna zajednica je ipak odlučila da 2012. godine ukine funkciju Visokog predstavnika, i da označi „kraj nadgledane nezavisnosti“.
– Ovo je značilo i ustavne promene koje su dodatno ukinule prava kako srpske zajednice, tako i Crkve, dodaje Radovanović i ukazuje na najteže posledice ukidanja prava SPC.
– Ono što je najteže pogodilo Crkvu, jeste ukidanje prava samostalne gradnje i rekonstrukcije naših objekata koje smo do tada po Aneksu V imali. To je dalje značilo da za svaku buduću gradnju ili rekonstrukciju moramo da tražimo dozvolu prištinskih organa, što nam je napravilo velike probleme, posebno u pojedinim područjima.
Za Eparhiju su brzo došla nova iskušenja, u vidu predloženih izmena Zakona o kulturnom nasleđu. Prema tom nacrtu, celokupno kulturno nasleđe bi bilo „vlasništvo države Kosovo“.
– Prema tom nacrtu zakona, Crkva bi imala ulogu da u svojim crkvama i manastirima prosto ispunjava naloge koji joj se dodele iz neke uprave za kulturu, a ako svoje objekte ne održava na način koji bi zadovoljio tu upravu, mogli bi da joj budu i oduzeti. To bi značilo, između ostalog, što je direktno i navedeno u predlogu zakona, da vlasti mogu da propišu brošure koje bismo morali da držimo u svojim crkvama i manastirima, da u tim brošurama piše pseudoistorija o tome da smo crkve koje smo iz temelja gradili zapravo otimali od drugih naroda, i mi ne bismo mogli da učinimo bilo šta protiv toga, napominje Radovanović.
– Naravno, Crkva ovako nešto nikako nije htela da prihvati, i započela je veliku i sveopštu kampanju borbe protiv ovog nacrta zakona. U kampanju su se uključili i predstavnici Srba u prištinskom parlamentu, a veliko razumevanje smo imali i iz međunarodne zajednice. Kampanja je nailzaila na velike otpore prištinskih institucija, jer su se albanske partije ujedinile da ovaj zakon, suštinski uperen protiv Crkve, izglasaju po svaku cenu. Zakon je, ipak, povučen, usled velikog pritiska međunarodne zajednice i pretnje srpskih poslanika da će oboriti vladu u kojoj su tada učestvovali i kojoj su davali većinu.
Uporedo sa tim zakonom, Crkva je učestvovala i u protivljenju da se u UNESKO primi Kosovo kao nezavisna država. -Pored opšte poznatog stava Eparhije o nezavisnosti KiM, protivljenje je bilo i principijelno, jer smo znali šta bi nas čekalo ukoliko bi se dopustilo da o našim svetinjama brinu oni koji im ne žele dobro, od kojih su mnogi učestvovali i u uništavanju tih svetinja, i koji umalo nisu usvojili zakon kojim nam oduzimaju svaku vlast nad sopstvenom imovinom.
Pritisci su institucionalne prirode
Sadašnji predstavnici vlasti u Prištini ne žele ni da izgovore puno ime Srpske pravoslavne crkve, svodeći ga na „pravoslavna crkva“, ili jednostavno „crkva“, čak i u zvaničnom obraćanju. Više puta je rečeno kako Crkva ima „prevelika prava“, koja nisu potrebna „u jednom demokratskom društvu“.
SPC na KiM je prinuđena, suprotno celokupnoj svojoj prirodi i misiji, da se svakodnevno bori sredstvima koja su joj dostupna, za svoj opstanak na Kosovu i Metohiji. U ovoj borbi, podrazumeva se, Crkva ima podršku Republike Srbije, naših predstavnika u institucijama, a pokušava da nađe i razumevanje predstavnika međunarodne zajednice na terenu.
Pritisci koje Crkva danas trpi uglavnom nisu samo fizički napadi na njene objekte. Pritisci koje Crkva trpi danas su uglavnom institucionalne prirode, u smislu da joj se sve na šta nesumnjivo ima prava jednostavno blokira ili ukida, ili se usporava koliko god da je to moguće. Radi ilustracije ove tvrdnje Radovanović navodi tri primera.
Manastiru Visoki Dečani je 1997. godine, u očekivanju Zakona o restituciji, vraćeno 24 hektara poljoprivrednog zemljišta i šume, koji se nalaze oko manastira. Nakon rata, vlasti opštine su, bez ikakvog pravnog osnova, jednostavno zemlju upisale na propala društvena preduzeća, sa namerom da otmu zemlju manastiru. Kada ih je međunarodna zajednica u tome sprečila, podneli su tužbu protiv manastira Visoki Dečani 2000. godine. Nakon šesnaest godina, prolaska kroz sve pravosudne instance, i svakakvih obrta koje je manastir doživeo na tom putu, dobio je presudu Ustavnog suda, najviše sudske instance u prištinskom sistemu, koja potvrđuje vlasništvo manastira nad zemljom. Ipak, prava borba počinje tek tad, jer, i pored presude najviše sudske instance, i lokalne i centralne vlasti jednostavno odbijaju da presudu sprovedu i vlasništvo manastira Visoki Dečani upišu u katastar. Takvo otvoreno odbijanje traje već sedam godina, i nema nikakvih naznaka kada će presuda da bude sprovedena. Iako je ovo tema skoro svakog razgovora na visokom nivou, svi kosovski zvaničnici, od najviših do najnižih otvoreno stavljaju do znanja da im ne pada na pamet da presudu svog najvišeg suda sprovedu, jer je „ne smatraju pravednom“.
Drugi primer je od pre nekoliko godina kada su vlasti u opštini Dečane proglasili projekat međunarodnog puta, kojim bi povezali opštinu Dečane sa opštinom Plav u Crnoj Gori. Prema projektu, taj put je trebalo da prođe odmah pored kapija manastira Visoki Dečani. Prema Zakonu o specijalnim zaštićenim zonama, kao i štetu koju bi toliki saobraćaj naneo manastiru, međunarodna zajednica je predložila da se, umesto međunarodnog puta pored kapije manastira, napravi zaobilaznica koja bi prolazila izvan specijalne zaštićene zone. Iako su lokalne vlasti više puta pokušavale da prave put unutar specijalne zaštićene zone, to bi bilo prekinuto akcijama međunarodne zajednice. Konačno, u prisustvu KFOR-a, potpisuje se protokol o gradnji zaobilaznice između gradonačelnika Dečana, predstavnika dva kosovska ministarstva, OEBS, EU i Eparhije.
Nakon nekoliko dana, prvo gradonačelnik, a zatim i razni visoki zvaničnici, izjavljuju da ne žele zaobilaznicu, već da žele međunarodni put pored kapija manastira, koji ne samo da bi štetio manastiru, već ga je i nemoguće sagraditi prema njihovim sopstvenim zakonima. Ovo ponovo pokazuje jasne namere da se nanese šteta manastiru, po svaku cenu, što dalje pokazuje i kakav bi život Crkve bio da se odlučivanje o njenom postojanju i njenoj dobrobiti prepusti isključivo Albancima i njihovim institucijama.
Kampanja mržnje u medijima
Treći primer je gradnja Hrama Hrista Spasa u Prištini koja je započeta pre rata, ali je zbog rata zaustavljena. Konstrukcija je završena i Hram je osvećen, ali nakon rata, nije dozvoljeno njegovo korišćenje, kao ni bilo kakvi radovi na njemu. U međuvremenu je Hram pretvoren u javnu deponiju i javni nužnik, u njemu su snimani skaredni spotovi, a predlozi šta da se sa Hramom uradi su išli od rušenja do pretvaranja Hrama u „muzej Holokausta nad kosovskim Albancima“. Međutim, kako je Hram u nespornom vlasništvu Eparhije, prvo bi morao da bude oduzet od Eparhije. S tim ciljem, Univerzitet je podneo tužbu protiv Crkve koju je izgubio, da bi podneo drugu odmah potom (taj postupak je u toku). U međuvremenu, Eparhija je uspela da Hram očisti, stavi nove katance i održi jednu Liturgiju u svom Hramu. Nakon te jedne Liturgije, održani su protesti navodnih studenata, gde su, na očigled kosovske policije, sprejem išarali ulazna vrata od Hrama. Kada je Eparhija ove godine ponovo pokušala da održi Liturgiju, u tome su ih sprečili okupljeni policajci, sa obrazloženjem da „nisu tražili dozvolu da održe skup“ u sopstvenoj crkvi.
– Ovo su samo karakteristični primeri sa kojima se Crkva na ovim prostorima bori svakodnevno, ali daleko od toga da su jedini. Sve učestalije su i krađe ili vandalizmi protiv imovine Crkve, kampanja mržnje u medijima nije ni prestajala, i čini se da je sve jača, svakodnevno odolevamo pokušajima da nam se umanje i prava koja su preživela proces prebacivanja nadležnosti na prištinske institucije, a Crkva, kao i svi nealbanci na KiM, ima i problema sa zaštitom svoje imovine, kaže Radovanović.
– Crkvi ne mogu da se garantuju bilo kakva prava u okviru sistema koji je gleda kao neprijateljsko, ili makar kao strano telo. Ovakav odnos prema Crkvi neće da se promeni koja god vladajuća garnitura u Prištini da bude. Jedino po čemu mogu da se razlikuju jeste intenzitet ispoljavanja takvog odnosa i stava prema SPC. Zbog toga se mora naći okvir, međunarodno nadgledan i garantovan, za postojanje Crkve na ovim prostorima, kaže Radovanović.
Srpska pravoslavna crkva na KiM i u ovako teškim okolnostima opstaje. Ako nas je istorija naučila bilo čemu, to je indikator da će i srpski narod, kakva god iskušenja i teškoće da mu donese vreme koje dolazi, da opstane jer je neraskidiva veza koja povezuje Srpsku Pravoslavnu crkvu i srpski narod jedina konstanta u njihovoj dugoj istoriji.
Autor: Slavica Đukić