UZOR ZA MNOGE DRUGE
U svojoj osnovi, Konstantinova crkva Svetih Apostola označava odstupanje od tradicije.
Tragovi crkve Svetih Apostola iz IV veka, koja je zamenjena 536. godine Justinijanovom crkvom, a 1469. godine džamijom Osvajača Fatiha, nisu sačuvani.
Međutim, Evesevijev opis ove prve građevine, napisan ubrzo nakon što ju je Konstantin izgradio, iznosi njene istaknute pojedinosti. Crkva se uzdizala u središtu širokog dvorišta, oivičena sabornim dvoranama, kupatilima i bazenima. Bila je krstoobrazna, sa ulaznim krakom verovatno blago izduženim. Pozlaćene i kasetirane tavanice su pokrivale sva četiri kraka, ali ostaje pitanje da li su svi bili jednobrodni, ili izdeljeni na glavni i bočne brodove. Zidovi su bili prekriveni mermernim oblogama. Tambur, dobro osvetljen prozorima sa bronzanim rešetkama, uzdizao se nad ukrsnicom i verovatno je bio nadvišen kupastim krovom. Ispod ovog tambura, stajao je sarkofag cara, sa stupcima ili kenotafima koji ukazuju na dvanaestoricu apostola. Sarkofag i stupci su stajali unutar ograđenog prostora u kojem je na oltaru služena Liturgija. Prema tome, očito, građevina je bila mauzolej cara i martirijum posvećen apostolima.
Njena značenja, međutim, bila su značenja koja pripadaju kultu heroja (heroon-martirijumu) samog cara: gde je on počivao na znaku krsta – kao što je nagovešteno osnovom građevine; gde je bio obožavan kao trinaesti od Učenika, u pratnji same dvanaestorice apostola; i gde je on bio središte, ako ne posvećenja, a onda pažnje, u istoj meri ili više nego Evharistija proslavljana pored. Takvo krivoverno gledište očito je postalo nepodnošljivo kada su 356/7. godine prave mošti apostola donete u crkvu, a Konstantinovi ostaci prebačeni u odvojeni, pridodati mauzolej tradicionalne kružne osnove, sa kupolom.
U nacrtu, Apostoleion je bio martirijum, isto koliko i bazilika kod Svetog Groba u Vitlejemu, i kod grobnice Svetog Petra. Ali u svojoj osnovi, Konstantinova crkva Svetih Apostola označava odstupanje od tradicije. Deo sa martirijumom – radije nego dodat glavnom i bočnim brodovima bazilike, kao u Vitlejemu, ili sakriven pod zemljom u katakombama, kao kod San Lorenca u Rimu – postaje samo središte građevine. Na ovo središte dodata su četiri kraka da prime vernike. Stvoren je novi tip martirijuma u vidu nezavisne građevine usredištene na žižu obožavanja.
Tokom kasnog IV i ranog V veka na desetine crkava je kopiralo osnovu Konstantinovog Apostoleiona – na način na koji je termin „kopiranje“ bio shvatan tokom srednjeg veka. Od originalnog Apostoleiona preuzete su najmanje dve najvažnije karakteristike: osnova sa simbolom Časnog Krsta i posveta apostolima. Ponekad veliki svetac, lokalni apostol, tako reći, preuzima mesto Istinitih Učenika. Nailazićemo na takve „kopije“ iz kasnog IV i ranog V veka u Milanu i Raveni, u Efesu i Antiohiji, u Gazi i Šehemu; isto tako Apostoleion Konstantina čini se da je bar usputno uticao na obrazovanje bazilika sa ukrsnim transeptom, kao što je ona u gradu Menasu. Istočni i zapadni tipovi se razlikuju u osnovama: na Istoku četiri kraka se pružaju zrakasto od središnjeg jezgra, dok na Zapadu dva bočna krila izlaze iz kontinualnog podužnog glavnog broda.
Tokom Justinijanove vladavine, potkupolni krst je postao standardna jedinica ogromnih razmera u crkvenom graditeljstvu. Postao je deo prostih kombinacija velikih dimenzija, a broj i raznolikost takvih kombinacija su iznenađujući. Ponovljen pet puta i raspoređen u šemu grčkog krsta, obrazovao je osnovu Justinijanove crkve Svetih Apostola. Crkva je poznata samo iz širih opisa Prokopija i kroz odraze koje je ostavila u provincijama – od Efesa do Venecije – i kroz predstave u kasnijim rukopisima. Ipak, i njena istorija građenja i njena šema su jasne. Položena na mestu Konstantinovog Apostoleiona, bila je izgleda započeta oko 536. i osvećena je 28. juna 550. godine, veče uoči praznika Svetih Apostola. Zapuštena, prepravljena je posle 940. a pre 1004. godine, razlikujući se nešto malo od Justinijanovih građevina. Oštećena ponovo oko 1300. godine i na brzinu popravljena, opstala je do 1469. godine. Tada je ustupila mesto Fatih džamiji, podignutoj u čast Mehmedu Osvajaču (el Fatih); a ova Fatih džamija je zamenjena sadašnjom, većom, u trećoj četvrtini XVIII veka.