Arheološko nalazište Lepenski vir

 

LEPENSKI VIR

Arheološko nalazište, topografija, istorijat istraživanja, urbanizam, razvoj naselja, podovi staništa, artefakti i nalazi na lokalitetu Lepenskog vira

 

Lepenski Vir je jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta. Smešteno je na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, u Srbiji, u centralnom delu Balkanskog poluostrva. Ovaj lokalitet, koji je ime dobio po dunavskom viru, bio je sedište jedne od najvažnijih i najsloženijih kultura praistorije. Između 1965. i 1970. otkriveno je ribarsko lovačko naselje sa začecima kultivacije i domestifikacije. Tokom iskopavanja otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 objekata (kako stambenih, tako i sakralnih) izgrađenih u ranom mezolitu, u periodu od oko 9500. do 7200. godine pre naše ere (Proto Lepenski vir 1 i 2), a zatim u ranom i srednjem neolitu, od oko 6250. do 5500. godine pre naše ere (Lepenski Vir I-III).

Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio profesor dr Dragoslav Srejović, arheolog, akademik i profesor Univerziteta u Beogradu.

 

ARHEOLOŠKO NALAZIŠTE LEPENSKI VIR

1.1 Topografija

Savremeni naziv Lepenski vir nastao je u srpskom jeziku od reči „lep” što znači blato kojim se oblepljuje čatmara, i to blatom, pomešanim sa plevom, koje se taložilo u limanu vira. Lepenski vir je dakle vir u kojem ima lepa

Pre arheoloških iskopavanja, Lepenski vir je, pored Gospođinog vira, bio poznato mesto za bacanje mreže i izvlačenje čerenca. Budući da ovo mesto nije naseljeno, ovaj podatak mogu da potvrde deda Raša, star 88 godina, i Đorđe Jovanović – Tapanče, alasi rodom sa Porečke reke. Lokalitet Lepenskog vira nalazi se duž leve obale Dunava, u središtu Đerdapske klisure, najveće klisure u Evropi, na 166 kilometru nizvodno od Beograda ili 13. kilometra uzvodno od Donjeg Milanovca, na nadmorskoj visini od 59 do 66 metara, u podnožju neprohodnog brda Koršo (+350 m), na negovom grebenu koji zadire u Dunav kao klin i navodi maticu reke u vrtlog – vir. Pre potapanja lokaliteta, širina Dunava na ovom mestu je zbog izgradnje brane hidroenergetskog sistema iznosila oko 380 m, dubina oko 70 m, protok vode bio je između 5000 i 7000 m3 u sek., a maksimalna brzina matice ili kovitlaca vira oko 7,5 m u sek., tako da je Vir hučao kao vodopad. U užoj okolini vira klisura se zatvarala u župu, pa je lokalitet bio zaštićen od poznatih jakih podunavskih vetrova (košava). Iako je u doba kulture Lepenskog Vira klima bila nešto hladnija, župska kotlina je kao oaza pogodovala očuvanju arhaičnih i retkih oblika života, zato što je bila uvek puna vlage, magle i toplote. Obale su zarasle u gustu šumu, samo se na naspramnoj rumunskoj obali uzdiže gola zarubljena glava brda Treskavac (+679m). Niz brdo Koršo (Krš) osipa se plaz sipara, po koji put se skotrlja oveća stena, a sa Treskavca ponekad i „tresne“. Smatra se da se uslovi na lokalitetu nisu bitno menjali hiljadama godina.

Krupne životinje koje su ovde svojevremeno živele, a koje su interesantne za istraživanja kulture Lepenskog vira, bile su: jelen 36%, divlja svinja 3%, tur 1%, srna 1,5%. suri medved 1%, šaran, som i ribe uopšte 17% . I danas, primerci soma i morune teških preko 300kg nisu retkost.

Zbog hidroenergetske brane koja je zatvorena i puštena u rad 1970. god., Đerdapska klisura je sada veštačko jezero dugo 132km, minimalne širine 200m (Kazan) a maksimalne 7km (Oršava), i mestimične dubine do 120m. Nivo vode podignut je na brani 27m, a prosečno 12m (na Lepenskom viru).

1.2 Istorijat istraživanja

Do potapanja lokaliteta 1970. god., na području Đerdapa su više od Jednu deceniju bile angažovane sve postojeće snage arheologa i uložena značajna materijalna sredstva u do tada najzamašnija arheološka istraživanja i zaštitu spomenika kulture na jugoslovenskom i rumunskom tlu. Značajan podvig sa rumunske strane bila je potpuna rekonstrukcija utvrđene Ade Kale na novoj lokaciji, a sa jugoslovenske strane izdignuta je iznad nivoa budućeg jezera živa stena sa zapisom cara Trajana i delom usečenog rimskog puta. Tada je i naselje Lepenski vir preseljeno na novi uzdignuti položaj.

Do 1960. godine, pretpostavljalo se da se na ovom mestu nalazi samo neolitsko naselje starčevačke kulture, oštećeno izgradnjom jedne rimske kule. Prvi tragovi naselja kulture Lepenskog vira otkriveni su u leto 1965. god. Autor istraživanja bio je Dr Dragoslav Srejović, ispred Arheološkog instituta SANU, profesor na katedri za arheologiju filozofskog fakulteta u Beogradu. Saradnik mu je bila Dr Zagorka Letica, zajedno sa posebnim stručnim radnicima iz Jugoslavije i inostranstva i grupom službenika i studenata.

Gotovo svi glavni tragovi bili su otkriveni 1967. god., pa je 16. avgusta iste godine objavljeno senzacionalno obaveštenje o otkriću na prvoj strani glavnog beogradskog dnevnog lista ,,Politika”. Time je pokrenuta šira javnost, pa je o Lepenskom viru dao intervju i Andre Malro.

Na rekonstrukciji arhitekture Lepenskog Vira radio je, kao službenik Arheološkog instituta i član ekipe, jedino Đorđe Mitrović, arhitektonski tehničar, čija su ostvarenja i rezultati istraživanja uglavnom prihvaćeni od Dr Srejovića i objavljeni u svim njegovim i drugim publikacijama, kao dosadašnji zvanični stav naučnih institucija.

Januara 1968. godine u Beogradu i maja meseca u Zagrebu, bila je već predstavljena velika i značajna izložba iskopina i originalnih nalaza sa Lepenskog vira, sa katalogom i snimljenim dokumentarnim filmom, koji je prikazan u više zemalja.

1968. godine obavljeni su završni radovi na istraživanju i stvaranju dokumentacije. U tim radovima je posebno učestvovao i autor teze, četrdeset dana u toku meseca jula i avgusta, kada je izradio dva modela rekonstrukcije, jedan na licu mesta a drugi pokretan koji je i danas stalno izložen u turističkom centru Karataš, neposredno nadležnom za lokalitet. Istovremeno je objavio tezu svoje rekonstrukcije arhitekture Lepenskog vira u avgustovskom broju časopisa ,,Umetnost 16”.

1969. godine počeli su radovi na spasavanju originala celokupnog naselja od poplave. Podovi boje broze i kameni ostatci desetine kuća od kojih neke i površina preko 30m2, preneseni su na novi viši položaj iznad nivoa budućeg veštačkog jezera. Radovi su obavljani pod rukovodstvo arh. Milke Čanak-Medić ispred Zavoda za zaštitu spomenika Kulture Republike Srbije sa tadašnjim sredstvima od oko 4 milijarde dinara. Ovim projektom bili su obuhvaćeni zamašni radovi na potpornim zidovima, obezbeđenju nove lokacije od klizanja terena i izgradnji viseće šatoraste konstrukcije. Međutim, ni sredstva ni radovi nisu ni do danas ostvareni i završeni.

Početkom 1970.god. bila je velika poplava koja je odnela deo originala. Iste godine, raspoloživi deo naselja je prenesen i rekonstruisan na višem položaju, uz velike teškoće i oštećenja, a stari lokalitet je postepeno tonuo u novo veštačko jezero.

Krajem 1969. god. objavljena je obimna knjiga „Lepenski vir” od Dr Srejovića (328 str.+ilustracije), koja zaokružuje i svodi celovite rezultate istraživanja kako na stručnom tako i na kulturnom dometu, i koja je trajno uvrstila ovu kulturu u povest čovečanstva. Knjiga je prevedena na engleski jezik 1972. god (Thames & Nadson|) I 1973. god. na nemački (Lübbe Verlag), kao najpotpunije prošireno izdanje.

Autor teze je 1970. god. snimio film „S maštom u Lepenski vir”, u organizaciji Radio Televizije Beograd. Film je nagrađen kao najbolji Jugoslovenski film 1970. god. i prikazan u više zemalja. Zatim je autor imao izložbu u Gracu, gde je prikazao modele, crteže, podvizanja, film, dijapozitive, i održao predavanje.

Godine 1973. januara, autor teze je imao u Beogradu obimnu komplementarnu manifestaciju – hepening Lepenskog vira. Cele te zime bila je izložena rekonstruisana kuća 1:1. Tada je autor izdao i knjigu „Rekonstrukcija arhitekture Lepenskog Vira” (138 str.). Sa izložbom i predavanjima gostovao je u Novom Sadu, Gornjem Milanovcu i Arpinu (Rim), i 1972. god. u Zagrebu. Godine 1977/78 ponovio je u nizu predavanja svoju tezu na Tehničkom universitetu u Gracu.

Godine 1978. pripremljena je opšta jugoslovensko-rumunska izložba nalaza svih arheoloških iskopavanja na Đerdapu, u kojoj Lepenski vir zauzima značajno mesto. Izložba će gostovati u više zemalja.

Osim Dr Srejovića i L. Borsta (L. Borst) sa Bafalo universiteta u SAD (Buffalo University, USA) i autora teze, niko se više do sada nije bavio rekonstrukcijom arhitekture Lepenskog vira.

1.3 Urbanizam

Otkopavanja ispod nanosa prosečne debljine od oko 3,5 m otkrila su naselje u devet sukcesivnih horizonata, koje se lepezasto rasprostire uz obalu (po Dr Srejoviću, naselje je u uvali), širine od oko 80 m. Naselje se penje uzbrdo 35 m po dubini. Postavljeno je na grbini plaza i od odronjavanja u maticu vira obezbeđivao ga je par stena – klinova koje su zadirale u maticu Dunava. Istovremeno su zadržavale rastresiti krečnjak sipara koji je stvarao toplu i dreniranu podlogu naselja. Sa izrazito istaknutog naselja sagledavali su se Dunav i bokovi njegovih obala, 2 km .uzvodno i 3 km nizvodno. Iza stena je trg koji podvaja naselje.

Orijentacija svih kuća vije se licem, po pravilu, uvek prema Dunavu, s izuzetkom samo dve kuće, od kojih je jedna minijaturna i nije mogla da služi za stanovanje, a druga je postavljena iza velike stene koja se survala sa brda. Kuće su postavljene tako da jedna drugoj ne zaklanjaju vidik na Dunav. Ulaz u naselje nije nigde naznačen sa kopna, već se sa obale pristaništa pristupa na središnji trg, sa koga se staze dijagonalno granaju i prolaze ispred lica kuća. Tragovi staza se neki put naslućuju, a ponekad su popločane pločastim kamenom. Uz centralni trg stoji jezgro od triju kuća, koje su postavljene u horizontu Lepenskog vira I , a čije se osovine seku u jednoj tački i čine lepezu sa srednjom, najvećom kućom br.54. Naselje tako nema kapiju ali centralnu sohu – stožer u svom jezgru, u kome je srednja kuća najviše istaknuta u naselju.

1.4 Razvoj naselja Lepenskog vira

Uz pomoć karbonske analize, naseljavanje lokaliteta počelo je 5410. god. pre Hrista (Proto-Lepenski Vir), i kroz sedam horizonata, do Lepenskog Vira II, iščezlo 4610. god. pre Hrista. Proto-Lepenski vir nema tragova osnova kuća već samo ognjišta. Lepenski vir Ia, naselje od 20 kuća, je već čvrsto oblikovano, osnove kuća su tehnički na vrhuncu izrade. Naselja Lepenski vir Ib i Lepenski vir Ic povećavaju samo broj kuća na 26 i pojavljuje se kućica model. Ne uočava se nikakav tehnički napredak i naselje drži centralna stožerna kuća broj 54. Od naseljavanja horizonta Lepenski vir I.d nastupa opadanje, broj kuća se smanjuje na 20, nestaje stožerna kuća, naselje se podvaja na dve grupe kuća okupljenih oko kuće broj 37 i kuće broj.27a, koja je adaptacijom povećana prema svom novom značaju. Proporcije kuća u ovom nivou već su preopterećene adaptacijama i prepravkama i odstupaju od idealnog sklada.

U horizontu Lepenski vir Ie počinje dekadencija kao bleskom super-nove. *Trenutak iz života zvezda Ulogu kuće – središnjeg stožera preuzima sada u osnovi novopostavljena kuća, koja je najveća u istoriji naseljavanja (raspona 9 m) i koja je istaknuto postavljena na uzvišici nad trgom i nad starom kućom – stožerom broj 54 (raspona 7,6 m), koja je nestala. Istovremeno se i broj kuća povećao na 24. Ali, kvalitet izrade kuća, kao i ove najveće kuće broj 57d toliko je opao da se obrisi kuća samo naziru a proporcije postaju neodređene. Potpuna dekadencija arhitekture nastupa u poslednjem gornjem horizontu Lepenskog vira II, kada broj kuća koji se mogao utvrditi pada na 6. Više se ne izrađuju bronzani podovi, a zlatne proporcije kuća sada su već potpuno bezoblične.

1.5 Podovi staništa

Sve osnove staništa u principu su istog tipa i proporcija, ali različitih veličina, raspona pročelja od 1,60 do 9m.. U pogledu proporcija, nema razvoja tokom evolucije u 7 horizonata, već se one naglo pojavljuju u Proto-Lepenskom viru, održavaju se uglavnom kroz sve horizonte Lepenskog vira I, dok u Lepenskom viru II nastupa dekadencija konstrukcije; ali se zato na nalazima primećije razvoj dekoracije. Od samog nastanka Lepenskog Vira uočava se velika tačnost i tipizovana ujednačenost proporcija podova staništa. Karakteristične tačke su naznačene i konstruktivno ojačane lomljenim kamenom. Naročito upadaju u oči pravougaona ognjišta 1:3 (1:4), sa obaveznim, karakteristično postavljenim i obrađenim kamenom iznad njih. Pod je izrađivan od crvenog, prirodno nabijenog betona, vađenog iz majdana meke, vlažne žive stene, iz klisure Boljetinske reke koja se uliva 2km nizvodno. Otkopani i očišćeni podovi bili su toliko čvrsti da su davali utisak betona bronzano-bakarne boje. Ovaj utisak pojačavao je okolni pesak oker boje.

Iskopavanje je vršeno isključivo u vodoravnim horizontima. Osnove podova staništa bile su otkopane unaokolo, tako da su bile prezentovane kao na postoljima. Ispod podova nisu nađeni nikakvi konstruktivni tragovi.

1.5 Nalazi

Pronađeno je 15 skulptura sa ljudskim i ribolikim. likovima, kao i 24 sa ornamentima, 13 sa anikoničnim oblicima i 30 obrađenih kamenova postavljenih iznad ognjišta. Veličina skulptura se kreće od 12 do 68sm Kamen oblutak obrađivan je tehnikom iskucavanja. Uočljiv je nagli uspon, procvat i dekadencija izražena bogatom ornamentikom. Oruđe, oružje i pribor takođe nose slične oznake. Donje vilice ugrađivane su oko ognjišta.

Među više grobova, ističe se grob sa potpuno očuvanim skeletom, u prvobitnom, naročito postavljenom polusedećem položaju, iz naselja Proto-Lepenski vir.

U ovom prvom horizontu naseljavanja Lepenskog vira, kada još ne mogu da se uoče tragovi obrisa osnova kuća već samo ognjišta, uočava se neobična pravilnost sahranjivanja: oblik groba tačno se poklapa u proporcijama sa svim budućim oblicima osnova kuća koje će se graditi u gornjim horizontima. Ali, kasnije se napušta ovaj način sahranjivanja i pokojnik se polaže u grob tako što se postavlja na bok ili ispruži na leđima. Posebno sahranjivanje delova tela, kao glave i donje vilice, takođe je značajno za arhitekturu. Lobanje se sahranjuju u težištu osnove ispod kamena upretnika (žrtvenika), a vilice oko ognjišta, Oba načina sahranjivanja takođe se postepeno napuštaju u gornjim horizontima.

 

Izvor: Svevlad.org.rs