Ko su bili Bogumili i Crkva Bosanska – Dr Miodrag M Petrović

 

BOGUMILI I CRKVA BOSANSKA

Istorijska misterija ko su bili Bogumili u Bosni i njihova Crkva pokušao je da objasni Dr Miodrag M Petrović u svom delu Kudugeri Bogomili u Vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska

.

Bogumili (stariji oblik: bogomili) su se kao hrišćanska sekta pojavili u X. veku u Bugarskoj i u XIII. veku su već razbacani po centralnoj Evropi. Predstavljaju nastavak manihejske sekte koja je verovala u dualnost sveta i postojanje dve boga, jednog dobrog i drugog zlog. Oni su verovatno uticali na kretanje Katara a kasnije i Patarena, sličnih sekti poniklih u Zapadnoj Evropi. Bili su pristalice hrišćanskog učenja koje se razvijalo od X do XV veka među Slovenima na Balkanu. Pretpostavljeni osnivač učenja, bugarski pop Bogomil, je propovedao u Makedoniji sredinom 10. veka. Oni su tvrdili, kao i protestanti kasnije, da su za povratak ranom hrišćanstvu, ali odbacujući crkvenu hijerarhiju, vlast i nasilje, u ime „evanđeoskog ravenstva“, ne želeći da priznaju objavu iz Biblije o apostolstvu i Crkvi. Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti, što je pomoglo da se pokret brzo raširi među balkanskim Slovenima.

Bogumilstvo se iz Makedonije i Bugarske proširilo Vizantijskim carstvom, Kijevskom Rusijom, Srbijom, Bosnom, Dalmacijom, Italijom i Francuskom, a u manjoj meri i drugim zemljama zapadne Evrope, stigavši čak do Britanskih ostrva. Početkom 13. veka, hrišćanske zajednice Evrope, koje su obuhvatale pavlićane i bogumile na istoku i katare na zapadu, bile su povezane u mrežu koja se protezala od Crnog mora do Atlantskog okeana. Vladajuća crkva, kako istočna, tako i zapadna, žestoko je gonila bogomile. U tu svrhu je sazvano više sabora na kojima sa bogumili proglašeni jereticima, spaljivane su knjige i ljudi, a pokrenuto je i nekoliko vojnih pohoda.

Bogumili su sebe smatrali ravnima i sledbenicima apostola, a Rimsku crkvu posprdno nazivali crkvom idola. Odbacivali su i rimskog papu i carigradskog patrijarha. Za Crkvu i crkvenu organizaciju su tvrdili da nema ničeg zajedničkog sa istinskom hrišćanskom opštinom. Shodno tome gordo nisu priznavali ni rešenja vaseljenskih crkvenih sabora i autoritet Crkve, zbog čega su više puta anatemisani od crkve kao jeretici.

Danas oko bogumila postoje mnoge kontroverze – od osporavanja njihovog postojanja, do prisvajanja njihovog nasleđa. Posebno ezoterične sekte i tajna društva vole da prisvajaju Katare i Bogumile predstavljajući ih kao ljude sa tajnim znanjima, od kojih su oni nasledili okultno znanje. Neki autori bogumilstvo pogrešno posmatraju kao reformsku struju unutar vizantijskog pravoslavlja, a neki ih smatraju čak i prethodnicom velike reformacije zapadne crkve, što su sve slobodne interpretacije. Činjenica je i da sami Bogumili nisu bili jedinstveni u svom učenju i formi, na primer Katari, Patareni i Bogumil se razlikuju u mnogim važnim detaljima, osim što im je slična manihejska ideologija. A posebno je pitanje da li je Crkva Bosanska bila bogumilska crkva.

Nisu bili pobornici svetaca koji se slave pored Gospoda Isusa Hrista i klanjanje ikonama su smatrali idolopoklonstvom. Osnov bogumilske etike je poštovanje života. Bili su protiv ubijanja, ne samo ljudi već svega što diše i što se kreće, te su u ishrani su bili vegetarijanci – preteča new age pokreta. Takođe su prezirali svaki prisilan i suvišan rad, govoreći da se ne valja suviše truditi za zemaljske stvari.

Često se smatra da su stećci, srednjovekovni nadgrobni spomenici, ostaci bogumilske kulture. Postoji i teza o masovnom prelasku bogumila na islam, koju uglavnom zastupaju bošnjački autori.

Pravoslavna Crkva je osudila Bogumilstvo kao manihejsku jeres i duhovnu obmanu.

. . .

ČIJA JE CRKVA BOSANSKA

Dr Miodrag M Petrović je pokušao kroz istorijska istraživanja da rasvetli bogumilstvo u novom svetlu. U svom delu i njizi Kudugeri Bogomili u Vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska, on iznosi novo vidjenje ko su bili Bogumili i ko su bili krstjani u Bosni i kojoj su crkvi pripadali kao Crkva Bosanska. Prenosimo deo intervjua koji je dao svojevremeno za magazin Standard o Caru Dušanu i njegovom zakoniku kao i o toma šta je istorija Bogumila u Bosni i šta je Bosanska crkva bila u stvari.

U Zakonopravilu prvi naš arhiepiskop je savremenicima i potomcima ostavio i obaveštenja o sablazni rimokatolicizma, koji je u to vreme pokušavao da na silu zauzme teritorije na kojima je živeo srbski pravoslavni narod. U svom ogledu Sveti Sava na Žičkom saboru 1221. i latinska jeres, koji je izašao u vašim odabranim delima, kao i u nizu drugih istraživanja, dali ste dokaze o tome koliko je velika borba vođena za očuvanje pravoverja pred navalom imperijalnog Zapada. Kako su Srbi u srednjem veku štitili svoju veru?

— Naslov pete knjige mojih odabranih radova glasi Bogomilskolatinska jeres, Crkva bosanska i muhamedanstvo, Beograd, 2013, str. 314, u kojoj veći deo posvećujem odbrani pravoverja u Srbiji. Naime, kroz čitav srednji vek, a i danas, rimokatolici u pravoslavnim Srbima, i ne samo u njima, vide šizmatike koje hoće da vrate u „pravu vjeru“. U takvom nastojanju mnogo puta su pribegavali i najsvirepijim zverstvima. Danas – ako iza sebe ostavimo Jasenovac, Jadovno, Prebilovce, Glinu i druga mesta, pa i „Oluju“, u poslednjem ratu Hrvata protiv pravoslavnog srpskog življa – nije im potrebno da posežu za onim fizičkim nasiljem, koje je vekovima trajalo jer primenjuju metode prefinjene diplomatije. Naruku im ide i to što na Bogoslovskom fakultetu i u vrhovima Srpske pravoslavne crkve imaju mnoge saradnike, koji po Srbiji i van nje trube o nekakvom „premošćavanju razlika“, o teologiji „dvaju plućnih krila“, o „ekumenizmu“, o izopačenom duhu Milanskog edikta itd.

Zbog takvih saradnika važno je podsetiti javnost kako su se Srbi, gorostasi u veri, znalački postavljali i sa velikom revnošću uspešno suzbijali rimokatoličke misionare. Naime, postavljali su svojevrsne brane naspram prodora te tuđe iskvarene vere. Ne upadom na tuđu teritoriju, kako oni to odvajkada čine, nego sa svog praga. Najranija i najpresudnija brana bili su Stefan Nemanja, potonji Sveti Simeon Mirotočivi, i njegov sin, prvi arhiepiskop srpski – Sveti Sava. Pošto su Nemanju obavestili – prvo jedna devojka, kad se požalila na veru ljudi u kući za koju beše isprošena, gde je videla i kumire (kipove), zatim jedan vojnik kad je uočio kako se u Otačastvu poput kukolja brzo širi neka nova tuđa vera – sazvao je Sabor na kojem je osuđena ta nova vera, a pravoverje učvršćeno i potvrđeno. Arhiepiskop Sava na Žičkom saboru 1221. godine drži Besedu o pravoj veri, i vraća zabludele koji su poput Latina čitali Simvol vere sa dodatkom filioque. A da je reč zaista o Latinima rikmokatolicima kao jereticima, to izričito svedoči Teodosije, mlađi životopisac Svetoga Save.

Pošto rimokatolički misionari ni posle takvih osuda nisu prestajali da po Srbiji preveravaju pravoslavni živalj, podižu se nove brane oličene u spisima kojima se razobličava latinska jeres. Najistaknutiji i najuspešniji u tome su Nikodim Himnograf, Vladislav Gramatik, Konstantin Filosof Kostenečki sa spisima u kojima se do tančina razobličava rimokatolička vera kao duhoboračka, babunska ili bogomilska dualistička. A o tome da su babuni, ustvari, bogomili, svedoči jedna glosa u Zakonopravilu Svetoga Save, o čemu sam potanko pisao u svojim radovima.

A kakav je bio stav cara Dušana, izražen u njegovom Zakoniku?

— Posebnu vrstu odbrane pravoslavlja i osude rimokatoličke vere čini Dušanov zakonik (1349. i 1354), gde se u 1. članu pod hrišćanima podrazumevaju samo pravoslavni, a u članovima 6−8. govori se o Latinima isključivo kao jereticima, dok se u 85. članu propisuje stroga kazna za one koji izgovaraju „babunsku reč“. Ta babunska reč je samo jedna – filioque, kao rimokatolički dodatak u 8. članu Simvola vere. Na taj način su zasvedočili svoje pogrešno učenje o tome da Duh Sveti ishodi ne samo od Oca, kako piše u Jevanđelju (Jn 15,26), nego i od Sina. Eto zbog čega su nazvani duhoborcima, dualistima, babunima, bogomilima, što će reći – jereticima − o čemu sam podrobno pisao u svojim knjigama. Nazvani su i „novim bogomilima“ zato što su, poput starih bogomila, dualisti, kad se radi o ishođenju Duha Svetog. Za razliku od takvog jeretičkog učenja, kod pravoslavnih je dogmatsko učenje da, po rečima Svetog Simeona Solunskog (1410–1427), ne može jedno isto da istovremeno izvire (ishodi) iz dvoje. Latini ne razlikuju dve glagolske imenice: ishođenje i poslanje, zbog „skučenosti njihovog jezika“, kako to Sveti Sava prenosi u jednoj (51) od triju glava (49−51) Zakonopravila protiv latinske jeresi. Jer, Duh Sveti ishodi od Oca, a šalje se preko Sina.

Usput, sa žaljenjem pominjem da tri do sada objavljene knjige Dušanovog zakonika, u izdanju SANU, obiluju promašajima, kako u prevodu na savremeni srpski jezik, tako i u pojedinim tumačenjima. Nasumce se tamo govori, na primer, o „babunskoj reči“ kao nekakvoj „mađioničarskoj formuli“; o „beskvasnom hlebu“ kao „neukvašenom hlebu“! Velika je šteta što je taj veoma značajan i jasan zakonski spomenik pomračen proizvoljnostima jer nije prethodilo važno načelo u nauci: „Prvo proučiti, pa izdati i protumačiti“.

Dušanov zakonik – Član 85. O babunskoj reči:

I ko rekne babunsku reč, ako bude vlastelin, da plati sto perpera, akoli bude sebar da plati dvanaest perpera i da se bije štapovima.

Jedna od ključnih tema vašeg naučnog rada je tzv. Crkva bosanska, za koju se i danas zvanično tvrdi da je bila jeretička, bogomilska. Šta nam možete reći o rezultatima svojih istraživanja?

— U napred spomenutoj petoj knjizi mojih odabranih radova, kao i u četvrtoj, pod naslovom Srbija na razmeđi Istoka i Zapada, Beograd, 2013, str. 225, sadržana su opsežna istraživanja u vezi sa Crkvom bosanskom, „krstjanima“, „kudugerima − bogomilima“. Ukratko rečeno, rezultati do kojih sam došao na osnovu proučavanja srednjovekovne izvorne građe ništa podudarno nemaju sa razuđenim domišljanjima o tome u domaćoj i stranoj istoriografiji od preko sedam stotina bibliografskih jedinica. Niko od proučavalaca do sada nije mogao da odgovori na nekolika ključna pitanja u vezi sa Crkvom bosanskom, kao na primer ko je njen osnivač, gde joj je bilo sedište, zašto ne postoji nijedan dokument koji bi govorio o nekakvoj crkvenojerarhijskoj i duhovnoj njenoj službi, zašto se od pada Bosne pod Turke 1463. godine uopšte ne pominje postojanje Bosanske crkve, koja bi trebalo da nadživi pad pod Turke, kao što se to dogodilo sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Šta ste vi zaključili kad je u pitanju Crkva bosanska?

— Vođen izvornim srednjovekovnim podacima, izveo sam i objavio zaključke o tome – ko su „krstjani“ i šta je Crkva bosanska. Krstjani u srednjem veku, ne samo u Bosni, jesu hrišćani Istočne (ne katoličke) crkve. Tim imenom su se raspoznavali i razlikovali od rimokatolika, koji nisu smatrani hrišćanima. Sveti Sava se potpisao kao „molabnik svih pravovernih“, nazvavši ih „krstjanima“, tj. hrišćanima.

Crkvu bosansku su činili „poglaviti krstjani“, što će reći – provereni i u veri učvršćeni hrišćani, koji nisu bili svešteničkog ili crkvenojerarhijskog reda, nego svetovnjaci (laici). Imali su hijerarhijski poredak na čelu sa djedom: gost, starac, strojnik. Djed je jednom samo pomenut u izvorima kao „episkop“, u značenju „nadziratelj“, što je ostalo iz vremena kad su Vizantinci vladali Bosnom. Inače, zvanje „episkop“ datira još iz vremena mnogo pre pojave hrišćanstva. Filip i Aleksandar Veliki postavljali su episkope u novoosvojenim gradovima, čiji je zadatak bio da nadziru poredak.

Ne samo vladar, nego i svaki oblasni gospodar u srednjovekovnoj Bosni, imao je pri dvoru Crkvu bosansku kao čisto svetovnu, a ne svešteničku ustanovu. Zadatak joj je bio da – kao diplomatsko, savetodavno i arbitražno telo – štiti interese svog vladara, odnosno gospodara, bilo da se radi o diplomatiji ili rešavanju sudskih sporova, oko međa, na primer, bilo da se radi o tome da ne padnu pod uticaj rimokatolicizma, radi čega su i morali biti „poglaviti krstjani“.

Rimokatolička istoriografija je uspela da zavede gotovo sav naučni svet tako što je skrenula pažnju sa rimokatolika kao bogomila, predstavljajući za bogumile i patarene krstjane u Bosni. Iz takve bajke ponikla je nova bajka o tome da je Crkva bosanska, budući sastavljena od jeretika krstjana kao bogumila, osnova za stvaranje danas zvane „muslimanske nacije“. Ali u toj besmislici nema istorijskog kontinuiteta za stvaranje „muslimanske“ ili „bošnjačke nacije“ zato što je Crkva bosanska nestala kad je sultan Mehmed Drugi 1463. osvojio Bosnu. Nestankom Crkve bosanske međutim, nisu nestali i krstjani, jer se oni i posle te godine pominju u turskim popisima. Pošto, dakle, krstjani nisu bili bogumili, onda se ne može vezivanjem za ove stvarati nekakva muslimanska ili bošnjačka nacija.

Krstjani, ustvari, kao većinsko stanovništvo, i Crkva bosanska ne samo da predstavljaju svojevrsnu snagu državnog uređenja srednjovekovne Bosne nego i nepremostivu branu za veći uspeh rimokatoličkih misionara.

Koliko je vaš naučni rad kadar da izmeni lažne predstave o srednjovekovnoj Bosni, koja je, po svemu, bila većinski srbska i pravoslavna zemlja?

— Objavljena moja saznanja o Crkvi bosanskoj i krstjanima među prvima je pročitao akademik Milorad Ekmečić. Našao je za shodno da akademiku Dobrici Ćosiću dâ da i on pročita ono što sam 1998. objavio pod naslovom Kudugeri – bogomili u vizantijskim i srpskim izvorima i Crkva bosanska. Ovaj me je tada pitao zašto nigde nije javno predstavljena ta knjiga koju je pažljivo pročitao. Rekao je tom prilikom i ovo: „Bio sam mlad kad sam slušao Krležu da priča o bogomilima. Pred njim sam se tada osećao inferiorno jer mi to pitanje nije bilo dovoljno poznato, a on je mnogo znao. Ali sada vidim o kakvoj se zabludi radilo, i, ako ima otkrića u istoriografiji ovoga veka, to je to“.