O smehu, komici i humoru sa naučne strane

NAJJAČA MANIFESTACIJA ŽIVOTA

O smehu Frojd kaže da je jedan od najdelotvornijih načina odbrane od anksioznosti i straha. Postoje bar dva načina koja mogu da izazovu smeh. Komika je jedna kategorija estetskog. Izraz „humor“ potiče iz medicinskih teorija antičkih lekara. Ipak, smisao za humor je odlika isključivo zrelih ličnosti.

 

U enciklopedijama, od onih najopštijih, kao i u odgovarajućoj naučnoj literaturi, može se pročitati da je smeh „izražajni pokret koji se sastoji od nekih tipičnih mimičkih reakcija i glasova različitog intenziteta (smešak, glasan smeh, kikot, ‘grč smeha’ itd.)“. U smehu, kao spontanoj mimičkoj ekspresiji određenog emocionalnog stanja, učestvuju mišići usta, ždrela i grkljana, disajnih organa i ponekad i vratni i stomačni mišići.

Smeh je jedan od segmenata ljudskog ponašanja i predstavlja izražavanje sreće ili osećanja radosti. On je način da ljudi iskažu svoje namere, što dovodi do socijalne interakcije jer smeh tvori emotivni kontekst razgovara i odnosa sa drugim. Katkad može biti „zarazan“, odnosno takav da izaziva smeh i kod drugih, pa onda dobija oblik pozitivne povratne informacije.

U najmanju ruku postoje dva načina koja mogu izazvati smeh. Prvi je posledica reflektorno-fizioloških radnji, odnosno spoljašnjih nadražaja kao što je golicanje, a drugi proističe iz određenih afektivnih stanja koja su nastala u posebnim (komičnim) situacijama. Osim tih oblika poznati su i patološki izlivi smeha – na primer tzv. sardonski smeh (podrugljiv, pakostan smeh), koji se javljaju kod nekih duševnih bolesnika, a nisu ishod nikakvih spoljašnjih uzroka.

Rasprostranjeno je mišljenje da je smeh jedna od najelementarnijih instinktivnih radnji, a u prilog toj tezi navodi se i činjenica da se smeh može izazvati spoljašnjim nadražajima i kod novorođenčadi i kod visokorazvijenih vrsta majmuna. Ako se uzmu u obzir raznolike vrste smeha i brojni povodi, on se javlja i kao izraz ironije, naivnosti, koketerije, prezira, simpatije, zbunjenosti, osećaja nadmoći, pa čak i bespomoćne patnje. Pojedini estetičari naglašavaju pojam smeha kao svojevrsnu reakciju na određene osnovne oblike komičnog, odnosno kao „korektiv manjih društvenih grešaka“.

Kada se govori o smehu, sa njim je u tesnoj vezi i komika, odnosno „ono što pobuđuje smeh, veselost, koja se često označava kao jedna kategorija estetskog“. Ipak, brojni pokušaji da se suština komičnog odredi jasno i nedvosmisleno ostaju u ravni nedorečenoga. U izvorišta komičnog mogu se ubrojati uočavanje nekog protivrečja, sukobljavanje kontrastnih simbolika, preplitanje idejno sadržajnog i značajnog s besmislenim i beznačajnim, velikog i uzvišenog sa malim i banalnim, otmenog i dostojanstvenog s prostim i nezgrapnim.

Prema starogrčkom filozofu Aristotelu, komika je uvek neka pogreška, zabluda ili izvitoperenost oblika, ali bezbolna i neškodljiva. Engleski filozof Tomas Hobs suštinu komike vidi u iznenađenju, neočekivanosti koje je praćeno naglim buđenjem osećaja vlastite nadmoći, odnosno pobede nad tuđom ili sopstvenom inferiornošću. Nemački mislilac Imanuel Kant smatra da se u osnovi komičnog nalazi doživljaj besmisla. Smeh se rađa kao ugodno oslobađanje energija okupljenih u nekom očekivanju, ali su se one sasvim rasplinule ni u šta. Artur Šopenhauer smatra da komičnost izranja iz „odjednom uočene nepodudarnosti između nekog pojma i realnog predmeta“. Francuski filozof Anri Bergson tvrdi da je komična „ona strana ljudske ličnosti po kojoj ona nalikuje na stvar, onaj vid ljudskih zbivanja koji svojom ukrućenošću na sasvim osobit način oponaša jednostavni mehanizam, automatizam, ukratko kretanje bez života“.

Ma kako to možda paradoksalno zvučalo, komično pokazuje neprestanu vezu sa tragičnim budući da i ono ističe disharmonične momente našeg bića. Na primer, neka groteskna figura, koja je zapravo izraz brutalno-tragičnog, može izazvati grohotan smeh kod deteta i primitivnog čoveka. Upravo na toj prividnoj protivrečnosti i preplitanju komičnog i tragičnog izrasta ono što nazivamo tragikomedijom.

U psihoanalitičkoj teoriji o smehu važan je i humor koji se sagledava kao zdrav i normalan psihološki mehanizam odbrane. Veoma je zanimljiva etimologija ove reči koja dolazi iz latinskog jezika (humor), a njeno prvobitno značenje je vlaga, tečnost, sok. Izraz potiče iz medicinskih teorija antičkih lekara o tzv. životnim sokovima koji, raspoređeni u različitim razmerama u ljudskim organizmima, presudno odlučuju ne samo o telesnoj konstituciji i fiziološkim osobinama nego i o psihičkim svojstvima, naravi i raspoloženju pojedinca. Otuda je prvobitno značenje reči humor označavalo raspoloženje. Vremenom se značenje reči lagano menjalo i počelo primenjivati na samo jedan segment raspoloženja – na vedro, veselo i prijatno raspoloženje. Danas reč humor označava smisao za komično, odnosno posebnu psihičku sposobnost da se u različitim situacijama, događajima i odnosima ili verbalnom izražavanju uoči njihova smešna strana. Istovremeno, humor je i uobličavanje komičnih doživljaja u vidu različitih šala, dosetki, pošalica, nadimaka, anegdota, stihova, književnih sastava.

Osoba humorom istovremeno zadržava princip osećanja zadovoljstva, ali pritom ne prelazi granicu normalnosti, kao što je to slučaj kod nekih drugih psiholoških mehanizama odbrane. Austrijski naučnik i osnivač psihoanalize Sigmund Frojd smatrao je šale i omaške fenomenima koji otkrivaju postojanje nesvesnog. On je razlikovao komično, duh i humor smatrajući da su oni sredstva pomoću kojih se može prazniti psihička energija i ego zaštititi od uticaja pretećih misli ili događaja, posebno anksioznosti i straha. Na osnovu životne i psihoterapijske prakse pokazalo se da humor ima važnu funkciju u društvenoj interakciji. On snižava anksioznost i strah, i povećava bliskost i smanjuje distancu među ljudima. Klinička psihoterapijska praksa je pokazala da se humor često koristi u psihoterapiji, kako individualnoj, tako i porodičnoj.

Smisao za humor, pod kojim se podrazumeva osetljivost, odnosno prijemčivost za humor, smešno i komično, nije podjednako razvijena kod ljudi. Tako neko voli crni humor, neko dobroćudni, neko luckasti, neko humor na seksualne teme. Smisao za humor je odlika zrelih ličnosti jer samo one imaju sposobnost da se distanciraju od sebe i bodrosti i samopouzdanja da život shvate sa vedrije strane i da se podsmehnu svojim manama.

Merodavni stručnjaci naročito ističu da je „smeh jedan od najdelotvornijih načina odbrane od anksioznosti i straha“. On je u stanju da trenutno ublaži strah, ali ipak nije efikasan tokom trajanja akutnog napada panike. Za smeh se još može naglasiti da ima „magičnu snagu, da postoji samo u gornjem svetu, da je utuk za demone, da isto kao što petlovo pevanje rasteruje podzemne, noćne demone, on je ne samo znak dobrog raspoloženja već je to i najjača manifestacija života„.

Iz knjige “Drugo lice Vizantije” Radivoja Radića