DUGA TRADICIJA DANA ŽENA
Pre 160 godina, pobunom žena u njujorškoj tekstilnoj fabrici počeo je da se ispisuje istorijat Osmog marta. Kako je traženje većih plata i humanijih uslova rada postalo međunarodni praznik žena koji postoji i danas i čije obeležavanje na ovim prostorima ima dugogodišnju tradiciju.
Radnice zaposlene u fabrici za proizvodnju tekstila u Njujorku pobunile su se 8. marta 1857. godine zbog niskih plata i nehumanih uslova rada. Njihov protest je brzo ugušen, ali je podstakao formiranje prvog ženskog sindikata u doba kada su sindikalna kretanja bila izrazito kritična prema ravnopravnoj zastupljenosti žena i njihovim zahtevima.
Ohrabrena delovanjem socijalista u Evropi krajem XIX veka – pre svega posle 1889. godine kada je u Parizu stvorena Druga internacionala, kao i načelno socijalističkom i anarhističkom tradicijom izumevanja svetovnih praznika, socijalistička partija Amerike 1909. godine predlaže da se ustanovi Međunarodni dan žena.
Iako je Klara Cetkin predložila formalno ustanovljenje Dana žene tokom Socijalističke internacionale u Kopenhagenu 1910. godine, tim datumom se inicijalno nisu promovisali samo pravo na rad i ravnopravni uslovi rada, već i pravo glasa i, uopšte uzev, pravo žena na vidljivost u javnoj sferi. Ovo dobija posebno istaknuto mesto tokom Prvog svetskog rata, kada je protest žena protiv rata postao neodvojiv od tih zahteva. Međutim, temeljna veza između Dana žena i socijalizma uspostavljena je 1917. godine, budući da je štrajk žena za hleb i mir doveo do abdikacije ruskog cara. Zaslugama Aleksandre Kolontaj, neposredno po svršetku Oktobarske revolucije 8. mart zvanično postaje praznik u Sovjetskom Savezu.
Osmi mart kod nas
U Srbiji su socijaldemokratkinje u organu Jednakost obeležile 8. mart već 1911. godine, a prva proslava Dana žena održana je u Beogradu, u Narodnom domu 1914. godine. Nije sasvim jasno kako je – i da li je – taj dan proslavljan narednih decenija, pre no što će postati sastavni deo socijalističkog prazničnog etosa u Jugoslaviji, ali delovanje žena u Srbiji svakako se može uporediti s evropskim kretanjima i deo je različitih međunarodnih inicijativa. Naime, na četvrtom Kongresu Međunarodne alijanse za žensko pravo glasa, održane u Londonu, Ana Hristić govori o specifičnim prilikama u Srbiji. U sličnom, liberalnom duhu, 1919. godine osnovano je Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava, koje je, uz Sekretarijat žena socijalistkinja, bilo veoma aktivno početkom dvadesetih godina XX veka. U naprednom levičarskom duhu u međuratnom periodu, u Beogradu 1934. godine biva održan prvi veliki zemaljski zbor žena, gde govornice brane pravo žena na rad i na jednakost s muškarcima u državnoj službi, što je samo jedna u nizu aktivnosti ženskih ogranaka bliskih stavovima KPJ. Tim razdvajanjem „političkih“ i ekonomskih prava je takoreći pripremljeno područje za posleratni odmak komunističke tradicije od feminističkih zahteva, koji su prvobitno bili združeni.
Između delovanja Antifašističkog fronta žena, koji po ukidanju 1953. godine prerasta u Savez ženskih društava (ukinut 1961), i konferencije „Drug-ca žena: žensko pitanje – novi pristup“ 1978. godine, pitanje (radnih) žena/drugarica postaje prepušteno državi: ono nema samostalan status i distancirano je u odnosu na feministička stremljenja u Zapadnoj Evropi i SAD. Iako se, dakle, 8. mart u Jugoslaviji i drugim zemljama Istočnog bloka već nekoliko decenija smatrao neraskidivo vezanim za socijalističku tradiciju, upravo se u ovom razdoblju postavljaju osnove za prepoznavanje Dana žena kao nelevičarskog i svakako nefeminističkog praznika.
Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, zvanična politika SFR Jugoslavije je podsticala prisustvo žena u javnoj sferi, podrazumevajući da su neravnopravnosti ukinute u naprednom sistemu samoupravljanja, ali je istovremeno malo činila da bi se drugarice zaista izvele iz „tradicionalne uloge žene“. Ukidanje revolucionarnog duha u realnom socijalizmu možda se najbolje vidi u približavanju Dana žena i Dana majki. „Sa povlačenjem žena iz javnog života, vraćanjem u kuću i ulogama koje iz tog okruženja proističu, i Osmi mart se postepeno odvaja od svoje prvobitne orijentacije i menja svoj smisao i sadržaj. Namesto nekadašnjeg „borbenog dana‟ preobražava se, šezdesetih godina u dan Majki, praznik roditeljice i odgojiteljice.“
S druge strane, imajući u vidu donekle paralelan razvoj levičarskih i feminističkih ideja ranog drugog talasa u SAD, ne iznenađuje što su feministkinje krajem šezdesetih godina XX veka „preuzele“ Dan žena iz komunističke tradicije, lišavajući ga specifično komunističkog sadržaja. Tome je posebno doprinela činjenica da je 1975. godine u Meksiko Sitiju održana prva Svetska konferencija o ženama u organizaciji Ujedinjenih nacija, koje ovu godinu proglašavaju Međunarodnom godinom žena, narednu deceniju Međunarodnom decenijom žena, a 8. mart od tada počinje da se proslavlja kao Međunarodni dan žena, koji nije bio ni nužno levičarski, ni feministički.
Iz studije „Osmi mart: istorija jednog praznika“ Adriane Zaharijević i Katarine Lončarević