PREMA PISANJU MR PAVLA DŽELETOVIĆA IVANOVA
Jevreji su na prostore Kosmeta obično dolazili kao tumači, trgovci ili lekari, ali i kao izrađivači i graditelji fabrika oružja. Jevreji Kosova i Metohije uspostavili su veliku internacionalnu trgovinu. Poseban osvrt na stravičnu sudbinu Jevreja iz Kosovske Mitrovice od 1941-1945. godine.
Sve do rata 1999. godine, Jevreja je bilo na Kosovu i Metohiji. Jevreji su narod koga danas na Kosovu i Metohiji više nema.
O Jevrejima na Kosovu i Metohiji svedoče brojni pisani dokumenti, a istraživanje o ovom narodu novijeg datuma uradio je pisac mr Pavle Dželetović Ivanov i objavio u knjizi „Jevreji Kosova i Metohije“ koju je u okviru Biblioteke Hronike i monografije izdalo Udruženje pisaca Poeta, Beograd. Ovom knjigom je sačuvano od zaborava postojanje jednog naroda. Jevreji su vekovima, još pre Rima i Vizantije davali obeležja kosovskometohijskim prostorima.
Sefardski Jevreji
Na Kosovu i Metohiji Jevreji imaju svoju dugu istoriju. To su bili sefardski Jevreji, koji su se unekoliko razlikovali od svojih sunarodnika. Njihova kultura i mentalitet su se formirali pod raznim uticajima u vreme obitavanja na sredozemlju i drugim balkanskim zemljama. U Novo Brdo i Janjevo Jevreji su stigli u vreme otvaranja novobrdskog rudnika. Zahvaljujući baš rudarstva u prvoj polovini 15. veka kao zakupac i izvoznik srebra u Prištini se pojavljuje jedan Jevrejin. U doba turske vladavine, kada je u 16. veku Prizren postao važan privredni centar, odatle je zakupac i izvoznik robe, preko luka Lješa, Valone i Dubrovnika za Ankonu bio Jevrejin Matija Menta, kaže se u knjizi Jevreji Kosova i Metohije Pavla Dželetovića Ivanova. U Prištini je krajem 19. veka živelo 11 000 stanovnika, od kojih su oko 1000 bili Jevreji. Te podatke navodi francuski konzul Emil Viet.
Srpski konzul Branislav Nušić piše da je 1902. u Prištini bilo oko 500 Jevreja. Ovo može biti tačno, ako se podatak odnosi samo na grad Prištinu. Ali, u prištinskom sandžaku Jevreja je moralo biti znatno više. To potvrđuje nekoliko izvora. U drugoj polovini 19. veka vršene su izmene u administrativnoj upravi. Tada su nastale mnoge etničke promene. Ali, broj Jevreja je u to vreme namerno minimiziran. Međutim, ima podataka da je na tom području živeo čak 3.171 Jevrejin!
Do poslednje decenije prošlog veka nije bilo tačnih podataka, da li je i koliko Jevreja živelo u Kosovskoj Mitrovici. Jevreji su na Kosovu bili malobrojna ali vrlo kompaktna narodna skupina. Vrlo su aktivno učestvovali u ekonomskom, kulturnom i privrednom, a kasnije i političkom životu. Njihova aktivnost se osećala u socijalnom i ekonomskom razvoju Prištine, Prizrena i Kosovske Mitrovice, a ranije i Novog Brda. Upravo tada počinje i procvat gradova. Jevreji su održavali poslovne veze samo sa jevrejskim trgovcima iz drugih gradova i zemalja. Uspostavljena je, dakle, velika internacionalna trgovina koja se skoro isključivo odvijala između samih Jevreja.
U Jevrejskom zborniku, Jevreji i njihova trgovina, Beograd 1968. se, na primer kaže da je Jevreje povezivao zajednički posao zasnovan na vrlo pokretljivom kapitalu koji je podsticao svaki posao i postao osnov razvoja i za one Jevreje koji su počinjali bez sopstvenih sredstava. Sistem kreditiranja, kaže se u tom Jevrejskom zborniku, i početno poslovanje s tuđom robom, omogućavali su korišćenje svakog čoveka i obrtanje tog kapitala-robe do te mere da se može izvući najveći profit. Privredna aktivnost Jevreja između dva rata na Kosovu i Metohiji bila je vrlo intenzivna. Pošto su posle 1918. godine, kako piše Dželetović, stekli sva građanska prava to im je omogućilo da aktivno učestvuju u svim privrednim tokovima a posebno zanatskim i trgovačkim delatnostima, čime se većina Jevreja bavila. U prethodnih 300 godina od kada su prvi Jevreji doselili u Prištinu po prvi put su dobili potpunu slobodu života i rada. Svojim predanim i neumornim radom vrlo brzo su materijano ojačali. Njihova stečena imovina bila je tolika da su se neki s pravom mogli nazvati bogatašima. O tome svedoče neki kupoprodajni ugovori iz razdoblja između dva rata.
Veće naseljavanje od 1942.
Jevreji u Prištini i Kosovskoj Mitrovici bavili su se mnogim zanatima kao što su opančarski, terzijski, limarski, jorgandžijski, krojački i drugi. Bilo je i nekoliko apotekara, od kojih je jedan radio u Lipljanu, koga su meštani i seljani iz okolnih sela zvali Binja. Prema izlaganju Aleksandra Lihta na Kongresu koje je objavljeno u listu Jugoslovenska pošta, Sarajevo 27. septembra 1932. godine broj Jevreja u Jugoslaviji je oko 100 000, ali nemaju svuda isti uticaj i njihovo stanje se razlikuje u pojedinim pokrajinama. Oni su se, prema pisanju Lihta dosta asimilirali sa jugoslovenskim narodima. Veće naseljavanje Jevreja na teritoriji Jugoslavije, a time i na Kosovo i Metohiju, odvija se od 1942. godine. Jevreji su na ove prostore obično dolazili kao tumači, trgovci, lekari, zanatlije, savetnici, a i kao izrađivači i graditelji fabrika oružja. Pavle Dželetović Ivanov podrobno je istražio položaj, život i stradanje Jevreja za vreme Drugog svetskog rata. On govori o uključivanju Jevreja u narodnooslobodilački pokret pri čemu navodi imena i prezimena pripadnika Pozadinskog pokreta koji je organizovao Josif Levi. Razdoblje između 1941- 1945 godine je natragičnije i najmračnije u istoriji jevrejske zajednice u Jugoslaviji. Jevreji iz Prištine, kako se navodi, sa imenima i prezimenima logoraša, stradali su u logoru Bergen – Belzen 1944. godine. Jevreji su tada stradali i u logoru na Sajmištu, Banjici.
„Knjigu sam uspeo da završim zahvaljujući nesebičnoj pomoći brojnih Jevreja iz Jugoslavije, kao i iseljenika u Izraelu, a posebno Savezu jevrejskih opština Jugoslavije, kao i stručnjacima u Jevrejskom istorijskom muzeju Beograda“, kaže Dželetović.
Sudbina Jevreja iz Kosovske Mitrovice
„Stravična je i tragična sudbina Jevreja iz Kosovske Mitrovice. Od njih 136 koji su aprila 1941. godine stanovali u ovom gradu njih 90 je u 1941. i 1942. godini izgubilo život. Njih 80 je ugušeno plinom na Sajmištu i sahranjeni su na zajedničkoj grobnici u Jajincima. Koliko je bila stravična sudbina ovih ljudi, govori činjenica da je među žrtvama bilo petnaestoro dece do deset godina i šestoro od 11 do 15 godina. Ubijeno je i petoro omladinaca od 16 do 20 godina, a devetnaestoro od 21 do 30 godina. Od 31 do 40 godina ubijeno je devetnaestoro, od 41 do 50 godina ubijeno je šest Jevreja, a preko 15 godina devetnaest lica“, navodi mr Dželetović u knjizi Jevreji Kosova i Metohije, u tekstu potkrepljenom slikom Starog Sajmišta sa centralnom osmatračkom kulom u kojoj je bila uprava logora. Jevrejima Kosovske Mitovice posvećeno je poglavlje u kome se kaže da su formiranjem države Izrael, Jevreji Kosovske Mitrovice (njih 47) 15. decembra 1948. napustili Mitrovicu i otišli u Izrael.
Narodna pomoć od kockarske časti
„Godine 1941. Jevrej Josif Levi, pripadnik Pozadinskog pokreta, imao je zadatak da sakupi narodnu pomoć među Jevrejima i da istovremeno pristupi formiranju vaspitnih grupa među mladim Jevrejima u čemi je postigao vidan uspeh i za narodnu pomoć je uspeo da sakupi dobre priloge. Malo je neverovatno, ali je istinito da su najviše sredstava dali kockari-pokeraši, među kojima je bilo Jevreja iz Beograda, Novog Pazara i Prištine. A kockali su se u kući električara Haima Koena iz Prištine. Levi je priloge dobijao i od drugih Jevreja iz Prištine. Prilozi nisu bili mali“.
Autor: Slavica Đukić
Izvor: Jedinstvo