OTIMANJE SPOMENIČKOG NASLEĐA
„Iskrivljena slika o kulturnim prilikama na prostoru Kosova i Metohije koristi se za kreiranje novih identiteta, upozorava dr Jelena Pavličić.
Uništavanje, ugrožavanje, ali i prenamena spomenika koja ga nužno transformiše i suštinski mu menja identitet, poznate su pojave u istoriji.
Do takvih promena dolazi kada se ideje koje spomenik materijalizuje žele da potisnu ili zamene drugim.
Otimanje srpske kulturne i duhovne baštine
– Ugrožavanje srpskih spomenika na Kosovu i Metohiji traje vekovima, a gotovo u kontinuitetu se može pratiti od kraja XVII veka. Pošto nije prestalo do danas, jasno je da je reč o pojavi dugog trajanja koja samo menja svoje manifestacije i aktere. Kraj prošlog veka je doneo brutalnija i masovnija uništavanja spomenika. Nakon ratnih sukoba 1999. godine, a kao pokazatelj albanske dominacije na ovom prostoru zamah je dobilo uništavanje srpske kulturne, duhovne i verske baštine. Kao nasleđe drugih za novu političku zajednicu, to nasleđe je ne samo fizički stradalo u brutalnom razaranju, nego je i drugačije tumačeno i tretirano: predstavljano je kao vlastito, to jest albansko, zanemarivano kao neželjeno i korišćeno prema potrebi aktuelne politike.
Ovako je o temi „Srpsko spomeničko nasleđe na Kosovu i Metohiji u svetlu savremenih teorija o kulturnoj baštini“ govorila dr Jelena Pavličić, istoričar umetnosti, asistent na Fakultetu umetnosti Priština – Zvečan, u SANU, povodom velike izložbe organizovane prošle godine pod naslovom „Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji: identitet, značaj, ugroženost“ koju su osmislili i organizovali akademik dr Miodrag Marković i dr Dragan Vojvodić.
– Brisanje ili transformacija spomeničkih značenja naročito su vidljivi u slučaju spomenika podignutih u čast nekoj ideji ili ličnosti. Aktuelna zajednica interveniše na njima da bi pokazala koje istorije ne želi da se seća. Uništavani su spomenici koji podsećaju na antifašističku borbu, a zabeležene su i intervencije koje nude simboličku nadogradnju, odnosno preinačavanje spomenika. Tako su u Prištini na Partizanskom groblju nakon 1999. sahranjeni pripadnici takozvane OVK, dok je 2006. u istom kompleksu sahranjen i Ibrahim Rugova, prvi predsednik samoproglašene Republike Kosovo. Spomenik Bratstva i jedinstva u Prištini iz 1961. godine je ofarban u boje zastava zemalja koje su priznale Kosovo kao nezavisnu državu. Nemarni odnos prema spomenicima antifašističke prošlosti zajednička je karakteristika svih sredina bivše federacije, ali direktna destrukcija kojoj su podlegli u albanskoj zajednici na Kosovu i Metohiji, upućuje na krizu identiteta koja prati ovo društvo. U tom smislu, među prvim spomenicima koje je nakon 1999. ugrozila albanska zajednica bili su oni koji su podsećali na srpsku srednjovekovnu prošlost – Spomenik Knezu Lazaru u Gnjilanu i Spomenik Milošu Obiliću u Obiliću, objašnjava dr Jelena Pavličić.
Iskrivljivanje istorijskih činjenica
U posleratnom periodu na Kosovu i Metohiji najviše su stradali srednjovekovni srpski spomenici. U zvaničnim prezentacijama tog nasleđa u okviru ustanova kulture takozvane Republike Kosovo, potisnute su istorijske činjenice o njihovom postanku, razvoju i savremenom stanju.
– Na taj način se iskrivljena slika o kulturnim prilikama na prostoru Kosova i Metohije koristi za kreiranje novih identiteta. Među brojnim srednjovekovnim spomenicima koji su podvrgnuti ovakvim tumačenjima i zloupotrebama su i Crkva Svetog Đorđa u Rečanima, Crkva Tamnica u Ajnovcima, Bogorodičina crkva u Vaganešu kao i Crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Slučaj Ljeviške se može uzeti kao paradigma za promenu odnosa savremenog albanskog društva na Kosovu i Metohiji prema srpskim srednjovekovnim spomenicima. S obzirom na to da je ova crkva bila napadana u više navrata posle 1999. godine, zaključuje se da trend svojatanja nasleđa potiče iz vremena stavljanja Bogorodice Ljeviške, zajedno sa još tri srednjovekovna manastira, na Listu svetske baštine u opasnosti. Ti spomenici su kao neželjeno nasleđe u savremenom kosovskom društvu upisani na Uneskovu Listu svetske baštine u opasnosti, dok ih, s druge strane, Lista čini vrednim pamćenja u samoproglašenoj, a navodno proevropski deklarisanoj državi Kosovo, ukazuje dr Pavličić.
Fizičko razaranje spomenika, kao i tendencije u iskrivljavanju istorijskih činjenica i novih tumačenja radi političke upotrebe prošlosti, nisu nove pojave.
– U slučaju savremenog ugrožavanja o kome je reč, primećuje se temeljitost i sistematičnost u prikrivanju i krađi identiteta većem broju spomeničkih celina čime je ugrožavanje kulturnog nasleđa dobilo novu dimenziju – istoriografsko i prezentacijsko krivotvorenje identiteta baštine, upozorava dr Pavličić.
Nedostatak potpune dokumentacije otežava kako proces obnove oštećenih i uništenih spomenika tako i njihovu savremenu prezentaciju i promociju. Značaj stvaranja baštinske dokumentacije leži i u tome što ona bar donekle otežava, obesmišljava i sprečava krivotvorenje i uništavanje te baštine.
Izvor: Jedinstvo
Autor: Slavica Đukić