Aleksandar M. Savić, istoričar: Našu baštinu zaštititi od propagande

O KONTINUIRANIM NASRTAJIMA PRIŠTINE NA SRPSKE SVETINJE

Privremene institucije u Prištini primenile su novi vid delovanja svoje propagande, odnosno ukazale da, možda, imaju i nameru da stvore kosovsku pravoslavnu crkvu.

Istoričar Aleksandar M. Savić, docent na Katedri za istoriju srpskog naroda u novom veku na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, bavi se proučavanjem srpske istorije u 19. i početkom 20. veka. Dr Savić potiče sa severa Kosova i Metohije, iz Ibarskog Kolašina, i rado je prihvatio poziv za intervju za naš list u vezi besomučne akcije otimanja srpskih svetinja i pokušaja krivotvorenja srpske istorije i istorije SPC od strane Prištine pod vođstvom Aljbina Kurtija.

Evo kako dr Aleksandar M. Savić iz ugla istoričara gleda na učestale nasrtaje Albanaca na srpske svetinje na Kosovu i Metohiji u nameri da ih prisvoje i stave pod svoju apsolutnu kontrolu kao „kosovsko kulturno nasleđe“:

Naučno neutemeljene teze

– Zloupotreba istorijskih činjenica i nova tumačenja prošlosti zarad upotrebe u političke i druge svrhe nisu nova pojava u istoriji civilizacije. Neophodno ih je sagledati u kontekstu događaja koji su se već odigrali ili tek treba da se dogode. U slučaju Kosova i Metohije potrebno je ukazati na narušavanje integriteta Savezne Republike Jugoslavije, odnosno Republike Srbije, kao njene naslednice 1999. i pokušaje privremenih institucija u Prištini da u potpunosti uspostave vlast u južnoj srpskoj pokrajini, na čemu intenzivno rade uz pomoć i podršku međunarodne zajednice. Naročito od 2008. godine, kada su uz pomoć i podršku zapadnih sila jednostrano proglasile nezavisnost, albanske prištinske vlasti neprestano i energično rade da srpsku duhovnu i materijalnu baštinu prisvoje i proglase za kosovsku, a sve u cilju stvaranja legitimiteta samoproglašene države Kosovo i „kosovarskog” identiteta. U skladu sa tim iznose i promovišu naučno neutemljene teze da su najznačajniji srpski srednjovekovni manastiri i crkve na Kosmetu podignuti na temeljima paganskih hramova antičkih Dardanaca, sa kojim se poistovećuju, što je samo posledica tretiranja nedokazane hipoteze kao naučne činjenice koju na taj način plasiraju u javnosti. Podsećam na nedavni slučaj sa Crkvom Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, zadužbinom srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića (1282–1321). Ukazujem da ovo nije prvi put da je namerno iznet netačan podatak o istoriji ove crkve. Stoga smatrama shodnim da istaknem da više sačuvanih natpisa i portreta jasno govore da je ovaj pravoslavni hram bio posvećen Bogorodici i da je ktitor bio srpski kralj Milutin. Na tom mestu je prethodno bila poluporušena crkva iz 13. veka, izgrađena na temeljima starije bazilike iz 10. ili 11. stoleća. Pre toga, u 6. veku, na istom mestu je postojala kultna građevina, koja se ne može dovesti ni u kakvu vezu sa paganskim svetilištem. Važno je na ovom mestu reći i da je naziv crkve Sveta Petka koji se koristio posle oslobođenja 1912. proizašao iz činjenice što je hram Bogorodice Ljeviške pretvoren u džamiju posle turskog osvajanja Prizrena 1455. godine. Ona je ponela naziv Džuma džamija, to jest centralna i najvažnija, ili rečnikom Srpske pravoslavne crkve, saborna. Promena naziva crkve, zapravo, upućuje na činjenicu da je posle viševekovne osmanske vlasti palo u zaborav da je crkva bila posvećena Bogorodici. Navedena fakta treba uvek imati u vidu, kao i činjenicu da su Crkvu Bogorodice Ljeviške, koju sada prisvajaju, šiptarski ekstremisti oštetili 1999. i palili 2004. godine, za vreme Martovskog pogroma. S obzirom na to da je ovaj pravoslavni hram pod zaštitom Uneska od 2006. godine, postalo je protivno političkim interesima kosmetskih Albanaca da ga unište, pa su stoga odlučili da ga na svaki način prisvoje, što traje više od deceniju.

Fon Kramon ohrabrila Srbe

Krajem prošle i početkom ove godine desili su se upadi Albanaca u nekoliko pravoslavnih srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji, a prethodno je izbačen monah iz manastira Devine Vode na severu Kosova i Metohije i prebačen u Makedoniju. Upravo se posle toga, ovim povodom, oglasila i Viola Fon Kramon , poslanica Evropskog parlamenta i stalni izvestilac za Kosovo prilikom posete manastiru Gračanica, rekavši da ne mogu uspeti pokušaji Prištine da srpske pravoslavne svetinje proglase katoličkim i zamolila „racionalne i razumne ljude da tu činjenicu ne dovode u pitanje“. O tome šta se može očekivati od njene izjave i može li to zaustaviti osione Albance naš sagovornik kaže:

– Mišljenja sam da njena izjava može samo dati podsticaj Srbima da nastave da se bore za očuvanje svojih svetinja na Kosovu i Metohiji, a da li se će se nešto konkretno promeniti na terenu to će vreme pokazati. Jako sam skeptičan prema tome, jer se u više navrata pokazalo da su izjave zvaničnika Evropske unije bile samo deklarativne, te da su nakon njih srpske pozicije na Kosmetu dodatno bile oslabljene.

Kosovski Albanci koji su više nereligiozan nego religiozan narod odjednom se predstavljaju kao nosioci i vlasnici srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji u nameri da razviju turizam a potom i da ih otmu u potpunosti. A poznato je, međutim, kosovski Albanci ni u islamu nemaju svojih hramova. Verski objekti – džamije na Kosovu i Metohiji kao i u Srbiji u celini, ostaci su turskog nasleđa i turskog vekovnog prisustva na Balkanu a ne albanskog. O tom delu istorijografije 19. i 20. veka koji je istraživao i o čemu je objavljivao naučne radove dr Savić kaže:

– Albanci su tokom 19. i 20. veka u više navrata ugrožavali i uništavali srpsku duhovnu i kulturnu baštinu na Kosovu i Metohiji. Primeri su mnogobrojni, a ja ću ovom prilikom navesti nekoliko najkarakterističnijih. Sredinom 19. stoleća lokalni Albanci su raskopali crkvu u selu Belom Polju kod Peći, te od tog materijala sazidali kuće i štale, a od časne trpeze i krovnih krstova napravili dimnjake. Krajem 19. i početkom 20. veka u džamije u selima Studenica, Vrelo i Kaličani (Istok) uzidali su delove kamenih i mermernih ploča preostalih od Manastira Studenice Hvostanske.

Krajem 1915. godine, za vreme Prvog svetskog rata, Albanci iz susednog Kabaša razorili su i opljačkali Manastir Svetog Marka u Koriši kod Prizrena, poubijali monahe i jednu jedinicu srpske vojske od šezdeset vojnika i nekoliko oficira, koja se povlačila prema Albaniji. Za vreme Drugog svetskog rata lokalni Albanci su uzurpirali manastirska imanja, pljačkali srpske crkve i manastire i mnoge oštetili ili u potpunosti razorili. Tako su Manastir Devič najpre spalili, pa minirali, crkvu u selu Banja kod Vučitrna zapalili, a Bogorodičinu crkvu u Koriši potpuno razrušili. Oskrnavljena su i mnoga srpska groblja.

Druga polovina 20. i početak 21. veka takođe su bili obeleženi albanskim nasrtajem na srpske svetinje na Kosovu i Metohiji. Posebno ću pomenuti i podsetiti na sledeće događaje. U leto 1999. nakon povlačenja srpske vojske sa Kosmeta razoreni su pravoslavni hramovi u Rečanima, Čabićima, Dolcu, Drsniku, Nerodimlju, Mlečanima, Mušutištu, Zočištu. Pet godina kasnije, u Martovskom pogromu, pljačkano je i uništeno tridesetak crkava i manastira. U godinama koje su usledile, pa sve do danas, srpska duhovna i materijalna baština treba da se zaštiti od propagandne aktivnosti privremenih institucija u Prištini koja ima za cilj njeno prisvajanje i zatiranje srpskog identiteta na Kosovu i Metohiji, što je posebno pojačano poslednjih godina i u vezi je sa naporom da samoproglašena država kosmetskih Albanaca uđe u Unesko.

Kulturna baština u opasnosti

Opasnost od gubitka srpskog kulturnog nasleđa na Kosovu i Metohiji nije mala jer je, za nevolju, i u UNESKO prihvaćeno jedno nesrećno rešenje da je reč o srednjovekovnim manastirima na Kosovu. Dakle, nije prihvaćena nacionalna odrednica već samo mesto gde se nalaze. Ovo je komentar i ideja našeg sagovornika:

– Upis srednjovekovnih srpskih manastira na Kosovu i Metohiji na Listu svetske kulturne baštine trajao je više od dve decenije. Konačno, Visoki Dečani 2004. godine, a Gračanica, Pećka patrijaršija i Crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu 2006. upisanu su na ovu Listu. Iste godine sva četiri manastira stavljena su i na Listu svetske kulturne baštine u opasnosti. Međutim, na prvom dokumentu upisani su pod nazivom „Srednjovekovni manastiri na Kosovu”, dok su na drugom zabeleženi kao „Srednjovekovni manastiri na Kosovu, Srbija”, iako je srpska strana u oba slučaja predlagala da se upišu pod nazivom „Srpski srednjovekovni manastiri na Kosovu i Metohiji”. Upisivanje pod navedenim nazivima počelo je da predstavlja veliki problem od 2015. godine, kada su albanske vlasti u Prištini podnele zahtev za prijem u Unesko, na čemu i dalje istrajavaju. Ukoliko se desi da im članstvo bude odobreno, najznačajniji srpski srednjovekovni pravoslavni hramovi, ironijom istorije, formalno će pripasti onima koji su do skoro skrnavili i razarali srpsku duhovnu i materijalnu baštinu na Kosmetu. Jedini način da to toga ne dođe jeste da srpska diplomatija na svaki način nastoji da se promeni naziv na Uneskovoj listi i da sprečava članstvo samoproglašenog Kosova u Unesko. To treba biti praćeno stalnim predstavljanjem i isticanjem naučno dokazanih činjenica da je reč o srpskom kulturnom nasleđu koje je često bilo ugroženo od onih koji istrajavaju u nameri da ga prisvoje i zatru tragove postojanja srpskog naroda i Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i Metohiji.

Srpske crkve na severu Kosova i Metohije su krajem prošle i početkom ove (2024) godine žestoko napadnute. Prema rečima Dragiše Mijačića koordinatora Nacionalnog konventa o EU za poglavlje 35 na društvenoj mreži X „Kosovska vlada je na Badnje veče nezakonito oduzela pravoslavnu crkvu u selu Gornje Vinarce kod Mitrovice, sa namerom da je preda Rimokatoličkoj crkvi“. Na meti otimača iz Prištine je i crkva u Gornjem Strmcu na krajnjem severu Ibarskog Kolašina, opština Zubin Potok. Komentar istoričara dr Savića je sledeći:

– Osvrnuću se i na slučaj gore pomenute dve srpske crkve. Pravoslavna crkva u Gornjem Vinarcu postojala je u 15. veku, a verovatno i u 14, sudeći prema arhitekturi. Lokalni Srbi su se ovde okupljali na prvi petak posle Vaskrsa, poznatiji u narodu kao „istočni petak”. Ističem da je reč o crkvi koju su albanski ekstremisti 1999. godine oskrnavili, palili, ispisivali grafitima, te zatvarali stoku unutar ovog pravoslavnog hrama. Privremene vlasti u Prištini sada nameravaju da je iskoriste u procesu negiranja srpskog vekovnog postojanja na ovom prostoru, te u skladu sa tim krivotvore istorijske činjenice da je reč o katoličkoj crkvi.

Iz istih razloga teže da prisvoje i pravoslavnu crkvu Svete Ane u selu Gornji Strmac, to jest u zaseoku Perkovac. Reč je o selu koje se nalazi u izvorišnom delu reku Kline, u graničnom pojasu između oblasti Starog/Ibarskog Kolašina i Drenice. Prema raspoloživim izvorima u Gornjem Strmcu je živelo i živi srpsko stanovništvo, koje je i obnovilo crkvu između Prvog i Drugog svetskog rata. Nema nikakvih naučnih argumenata da je seoska crkva katolička, ali zato ima dosta istorijskih činjenice koje govore o albanskim napadima na Gornji Strmac, što traje sve do danas. Selo je u više navrata bilo na meti Albanaca, koji su težili i teže da zatru trag srpskog postojanja na tim prostorima. Najteže godine u njegovoj novijoj istoriji bile su godine kada je stradao i Stari Kolašin. Počevši od Afere u Ibarskom Kolašinu 1901. godine, kada su Albanci vršili pretragu oružja u ovom kraju, praćenu svakovrsnim zulumima, preko stradanja u Prvom i Drugom svetskom ratu, pa sve do današnjih dana.

O Crkvi Sv Arhanegla Mihaila u Rakitnici kod Podujeva koju su otelai Albanci sa lažnim albanskim sveštenikom Nikolom Džufkom dr Aleksandar M. Savić kaže:

– Crkva Svetog Arhangela Mihaila u selu Rakitnici kod Podujeva je srpski pravoslavni hram iz 14. ili 15. veka, koji je obnavljan u 16. stoleću i 1936. godine. U selu postoji i staro srpsko groblje, ali tamo danas više nema Srba, poslednje srpske porodice su se iselile posle ratova za oslobođenje i nezavisnost 1878. godine. Albanci su u i ovu crkvu skrnavili, palili i unutra nje zatvarali stoku, a sada su odlučili da je proglase za albansku pravoslavnu crkvu. Istina, to je uradio samozvani sveštenik Nikola Džufka, koji je objavio da je „prvi put u istoriji Kosova održana prva pravoslavna misa na albanskom jeziku”. U slučaju ove crkve, privremene institucije u Prištini primenili su novi vid delovanja svoje propagande, odnosno ukazale da, možda, imaju i nameru da stvore kosovsku pravoslavnu crkvu.

Autor: Slavica Đukić

Izvor: Jedinstvo