Dejan Novačić

* * *

Problem sa srpskohvratskim je u tome što je od svih mogućih naziva za ovaj jedinstven jezik izbaran najgori. Prvo, iz naziva su izbrisani Bošnjaci i Crnogorci. Drugo, iz njega su izbrisani i Jugosloveni, kojima je ovaj jezik takođe maternji. Treće, i najvažnije – ni jedan od ovih naroda ni za živu glavu neće da govori istim jezikom kao i ostali.

Nastavak prvog članka . . .

. . .

.

Babylon by us

.

Iako su srpski i hrvatski jezici bili spojeni u jedan zajednički, zvaničan jezik, ni jedan učenik u Karlovcu ili Smederevu ne bi ni pod visokom temeraturom  rekao “dobio sam keca iz srpskohrvatskog ili hrvatskosprskog  jezika”. Jednostavno, zvučalo je glupo. A kečevi su pljuštali, i to nemilosrdno – što iz  hrvatskog, što iz srpskog. A najviše iz matematike.

Problem s nazivom jezika nisu imali samo loši učenici, već i pojedini akademici. Famozna “Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika” iz 1967. godine bila je odgovor Matice Hrvatske – i drugih hrvatskih institucija značaja – unifikaciji jezika, nacija i kultura. Uz salve Partiji, pohvale vlastima i izraze  lojalnosti državnoj ideologoji, potpisnici su tražili da se ustavom garantuje ravnopravnost hrvatskog, srpskog, slovenačkog i makedonskog jezika i da se u zvaničnu upotrebu vrati naziv hrvatski ili srpski jezik. Jedni su u ovome videli demokratski poziv na  povratak AVNOJ-skim principima, dok su drugi – kojih je bilo više – u “Deklaraciji” videli začetak “Hrvatskog proljeća” i narastajućeg hrvatskog nacionalizma.

Kako bilo, i ma koliko se Tito nervirao zbog Savke, Mike i ostalih, nakon republičkih ustavnih amandmana iz 1972. u Hrvatskoj su đaci počeli da uče “hrvatski ili srpski” umesto “hrvatskosrpskog” jezika, .Po Ustavu SFRJ iz 1974 godine, pored srpskohrvatskog, (srpskog ili hrvatskog), slovenačkog i makedonskog, službeni jezici postali su i albanski i mađarski.

U Jugoslaviji nije bilo manjinske regije a da nije dobila, u najmanju ruku, dvojezične saobraćajne table, školu, novine i bar jednu tv emisiju na maternjem jeziku – počev od Italijana i Slovaka, do Rumuna i Bugara. Od Vaviloske kule do Evropske Unije teško da je ikada vladala takva jezička i etnicka  tolerancija kao u Jugoslaviji nakon 1974. Izuzetak je bila samo JNA, gde je u upotrebi bio isključivo srpskohrvatski jezik, pa je npr. slovenačkom desetaru Janezu Janši  bilo strogo zabranjeno da govori “çifsa tezë” regrutima mađarske nacionalnosti .

Strani turisti su bili oprezni,  pa su jezik gostoljubivih domorodaca nazivali  “jugoslovenski” (nemački: “Jugoslawisch”). Jer nisu bili sasvim sigurni u čemu se sprskohrvatski razlikuje od čehoslovačkog.

.

Janezi su krivi za sve

Naziv “srpsohrvatski jezik” nastao je davno pre bilo kakve jugoslovenske države. Bajka o ovom jeziku rođena je u doba Ivice i Marice. Nju je napisao jedan od braće Grimm. Onaj mladji i pametniji, Jacob, koji je kao svaki Nemac voleo kovanice, pa je sklepao naziv “srpskohrvatski jezik”.

To se jako dopalo mladom Kopitaru, koji je takođe voleo bajke, pa je i sam napisao jednu pod nazivom “Dialecto illyrica, rectus Servochrovatica, sive Chrovatoservica”  gde na čistom slovenačkom kaže: “Harum dialectorum  nunc tres maxime vigent: bulgarica, illyrica Croatorum et Serborum et slovenica Slavorum veteris Carantani”. Što valjda treba da znači da su svi ljudi braća, ili da bar neki od njih znaju latinski. Kako bilo, odatle je sve počelo, a kako se završilo, znamo.

Ilirski pokret naišao je na odobravanje većine pismenih u južnoslovenskim zemljama, a ponegde i na pravo oduševljenje, kao što je bio sluččaj u Sloveniji, gde je Stanko Vraz čak odlučio da piše na “ilirskom” umesto slovenačkom. A malo istočnije, Ljudevit Gaj je u trenutku sevdaha zabacio kapu i uzviknuo: “Ponosimo se i hvalimo Bogu Velikomu, sto mi Hrvati s bratjom Serbljima jedan književni jezik imamo”.

Kao što znamo iz škole, ilirski pokret  doveo je do Bečkog sporazuma iz 1850.  Do sastanka je došlo na inicijativu (opet) jednog Slovenca, Frana Miklošiča. Fran je pozvao predstavnike Srba i Hrvata da sednu za sto i da se ko ljudi dogovore šta i kako. Glavni potpisnik sporazuma sa srpske strane bio je Vuk Stefanović Karadžić, a sa hrvatske Ivan Mažuranić.

Kao polazište za “srpski ili hrvatski” odnosno “sprskohvratski”, poslužio im je štokavski dijalekt, tačnije novoštokavski, ili još tačnije, dubrovački govor. Hrvati su bili zadovoljni jer je to bilo priznaje hrvatskoj renesansnoj književnosti, a Srbi su to doživeli kao počast svojoj epskoj poeziji. Slovenci su takođe bili zadovoljni – nakon sastanka, Miklošič je protrljao ruke i rekao: “mala pakost, veliko zadovoljstvo”.

U opštem bratimljenju postene inteligencije, zaboravljeni su međutim radnici i seljaci. Zato je  upozorenje Ilirca Dragutina Rovca i dalje aktuelno: “Nu znamo da brat bratova gospodstva ne trpi i izkustvo nas uči da Hrvat srbsko ili slovensko, Srbljin hrvatsko ili slovensko ili Slovenac hrvatsko ili srbsko ime nikad primit neće”. Quod erat demonstrandum, što bi rekli braća Slovenci.

.

Mi smo Orwellovi, Orwell je nas

Za većinu stanovnika SFRJ srpskohrvatski je bio prvi, maternji jezik. Za Slovence, Makedonce, Albanace, Mađare i ostale, to je bio drugi jezik, a stariji ga i danas pamte. Računa se da takvih s dobrom memorijom ima preko 20 miliona, svejedno da li ga znaju pod starim, ili nekim od novih naziva. Postoji i posebna grupa, koju čine “naši” na privremenom radu u inostranstvu (nemački:”гастарбајтери”), koji , kao što im ime kaže, govore isključivo “naški” jezik. To čine kako ne bi jedni drugima povredili osećanja.

Što se tiče državnih administracija u bivšim jugoslovenskim republikama, stvari stoje ovako. U Hrvatskoj se po Ustavu, a i inače, govori isključivo hrvatski, koji je, prema  HAZU, dakako, “poseban i neovisan jezik od srpskoga i drugih srodnih standardnih jezika”. Traženje razlika i njihovo izmišljanje tamo gde ih nema fantastično je obogatilo leksiku hrvatskog književog jezika. Već klasičan primer, koij više nije ni smešan, već samo dosadan, uvođenje je hrvatske reči “ukrudba” umesto stare srpske reči “erekcija”.  Sličnih pokušaja u Hrvatskoj, a i drugde, bilo je i ranije, o čemu je pisao George Orwell u romanu “1984”. Što dokazuje da je hrvatski bliži engleskom nego srpskom, after all.

Krunski dokaz da su srpski i hrvatski potpuno različiti jezici nije endehazijski newspeak, već, kako je ustanovio jedan hrvatski jezikoslovac-entuzijast, činjenica da je Tito živeo 40. godina u Beogradu, a da nikada nije naučio srpski. A sve je pokušao – čak se oženio i Srpkinjom iz Hrvatske, Jovankom Budisavljević. Nije pomoglo, pa su u kući na kraju ipak govorili srpskpohrvatski. Jer Jovanka nije znala hrvatski.

U Povelji o bosanskom jeziku kaže se da je bosanski “jezik Bošnjaka i svih onih koji ga pod tim imenom osjećaju svojim”. Šta bi tu nekome moglo da smeta, znaju samo Srbi i Hrvati. Složna braća su se odmah ogradila i rekla da se iza naziva “bosanski” krije podmukli pokušaj ugrožavanja njihovih  tisućljetnih, odnosno nebeskih identiteta. Tako da bosanski Hrvati i dalje govore hrvatski , a bosanski Srbi – srpski. S tim da ovi poslednji više ne moraju da govore ekavski (što im je bio zvaničan jezik za vreme raznoraznih psihijatara, zubara i ostalih magacionera), nego ijekavski, kao što su uvek govorili, a smeju i da slave Novu godinu kad i sav normalan svet.

Beograd i Zagreb, iako ne priznaju bosanki, ipak nemaju nista protiv “bošnjačkog” jezika, pa se pod tim nazivom bosanski predaje u Sandžaku, delu Srbije nastanjenom Bošnjacima. Zbog čega se naravno bune svi – srpske патријоте zato što je Turcima ovo uopšte dozvoljeno, a bošnjačke – zato što su lokalni političari pristali na kompromis s ćetnicima.

U Crnoj Gori  su već godinama u upotrebi tri jezika – srpski, crnogorski i maternji. Obrazloženje Instituta za crnogorski jezik i jezikoslovlje  jeste da je ovo proverno odlična stvar jer da tako rade i u Norveškoj, gde nominalno razlicite, a međusobno razumljive jezike – norveški, danski i švedski – đaci  uče u istom razredu. Međutim, nastavnici jezika koji su manje naklonjeni Milu, a više Momu, rekli su “ e, da jebe oca, mi nijesmo  Norvežani” i odmah stupili u štrajk. Pa su ih suspendovali. Pa su se ovi žalili i pravili demonstracije. Pa su ih kaznili najtežom kaznom – vratili su ih na posao. Kasnije se prašina slegla, i iz nje je bljesnula nova kompjuterska tastatura s još novijim crnogorskim slovima.

Što se Srbije tiče, po Ustavu nečega što su Dobrica Ćosić i njegovi zvali “SRJ”, zvanični jezik je bio srpski, a pismo ćirilica, dok je u samoj Srbiji zvanični jezik bio srpskohrvatski, a pismo latinica i ćirilica, od čega je Vojislav Koštunica imao hroničnu kiselinu u želucu. Zato je na kraju , kad su mu čak i Crnogorci okrenuli leđa, nestrpljivo i po kratkom postupku promenio Ustav Srbije i ukinuo latinicu, i to  одвајкада и занавек.

.

Sutra: Nomen est omen

. . .